۷ نکته تاریخی ناشنیده درباره غازیان بندر انزلی؛ از گمرک تا انتهای شاهپور
غازیان بندر انزلی مهم‌ترین محدوده سکونت‌گاهی و شهری شرق این بندرگاه قلمداد می‌گردد. جالب اینکه اولین لنگرگاه کشتی‌های تجاری در شمال ایران، در همین محدوده غازیان بوده است. بر اساس منابع موجود، غازیان و انزلی پهنه‌ای باریک بر خط ساحلی بوده‌اند. دو بخشی که بر اثر تحولات طبیعی دریا تقسیم و از هم جدا شده‌اند. و امروزه پل‌های غازیان و انزلی خط رابط این دو منطقه‌اند.
برای بسیاری از بازدیدکنندگان این شهر بندری، سوال است که ایا غازیان از انزلی جداست؟ اگر بخواهیم مصداقی برای این توصیف گیج کننده بیاوریم می‌توانیم به همان مورد «ریال» و «تومان» بسنده کنیم که برای مردمان خودمان قابل فهم اما برای اروپایی‌ها غیر قابل درک است. اما به طور خلاصه بومیان این شهر بندری در آن زمان قسمت شرقی شهر را «غازیان» (تا قبل از پل) و قسمت غربی را «انزلی» نامگذاری کرده بودند.
شکل‌گیری یا نامگذاری بخش غازیان، تاریخچه توسعه محلات قدیمی، مواردی‌ست که به آن خواهیم پرداخت. نکات جالب توجهی در متون قدیمی و در ارجاعات تاریخی این منطقه ذکر شده است. مثلا واحدهای نظامی انزلی از گذشته بسیار دور در غازیان مستقر می‌شده‌اند. باید بدانید که در آن زمان به جز کانال‌های مردابی، تنها مسیر زمینی به رشت، قزوین و تهران از غازیان ممکن بوده است (در همین رابطه: ویلاهای استخردار برای اجاره روزانه در غازیان).
«ژنرال ماژور ونسترویل» فرمانده قشون انگلیس در سال ۱۹۱۸میلادی، در سفری که به بندرانزلی داشته از غازیان بندر انزلی این طور یاد می‌کند:
«راه ایران به اروپا از طریق بحر خزر، از گیلان عبور می‌نماید. رشت، شهر بزرگ ایالت گیلان در کنار این راه، بیست مایلی غازیان و بندرانزلی واقع گردیده است.»
1. غازیان، از گمرک تا انتهای خیابان شاهپور
غازیان قدیم، حد فاصل ابتدای اسکله گمرک تا انتهای «خیابان شاهپور» و «زمین طیاره» بوده که امروزه به خیابان «طالقانی» معروف است. غازیان از قدیم متشکل از سه محله مجزا به نام‌های «غازیان»، «میان محله» و «سامانسر» بود که رفته‌رفته «سوسر» هم به آن اضافه شد.
خود غازیان، از ابتدای اسکله گمرک – شیلات و پل غازیان که در گذشته به «توک‌سر» معروف بود تا 30 متری پمپ بنزین (غازیان) را شامل می‌شد. قدیمی‌ترین سندی که از غازیان در کتب تاریخی یاد شده است، شرح جنگ‌های معروف بین قوای «هدایت الله خان» و قوای قاجار در کتاب «خواجه تاجدار» است. که قدمت غازیان را از سال ۱۷۸۵میلادی برابر با ۱۱۶۴شمسی نشان می‌دهد. (بیشتر بدانید: بهترین محلات و مناطق بندر انزلی برای سکونت)
2. کردمحله غازیان
«کردمحله» از قدیمی‌ترین محلات غازیان است. بخش ورودی کردمحله از مقابل شیلات شروع شده و از بخش شمالی به خیابان «بایندر» متصل می‌گردد. در قسمتی از خاطراتی که در تاریخ جامع انزلی آمده، شخصی با نام «مینوئی» از پدرش که در زمان فوت ۱۰۲ سال داشته نقل می‌کند که پدرش بر اثر فشار حکومت روسیه از «سالیان» به «ترخان» و در نهایت به «غازیان» مهاجرت کرده است.
ظاهرا در آن زمان فقط «میان محله» آباد بوده و در کردمحله تعدادی از کُردها که به خاطر دستور «نادرشاه» تبعید شده بودند،«کومه» یا خانه‌های «گالی‌پوش» داشته و زندگی می‌کرده‌اند. اگر مسئله دستور نادرشاه و تبعید کردها را جدی تلقی کنیم، ۲۵۰ سال پیش جریان ساخت کومه‌ها و خانه در غازیان شکل گرفته است. (بررسی کنید: بهترین و شاخص‌ترین املاک آپارتمانی در محدوده غازیان انزلی)
یعنی غازیان در حدود سال ۱۱۱۹شمسی نیز وجود داشته است. اما مسئله‌ای که باعث شک و شبه می‌شود قصه دستور نادرشاه‌ست. پیداست که روایت به صورت تاریخ شفاهی از پیرمردان منطقه، سینه به سینه نقل شده است. عده‌ای در گذشته معتقد بودند که نام کردمحله، شکلی تغییر یافته از «گردان محله» است.
و بیان می‌کردند که این منطقه محلی برای استقرار قشون نظامی بوده. به رقم آنچه در متون تاریخ جامع انزلی ذکر شده، در گذشته نیز در تقاطع کوچه کردمحله با خیابان بایندر، سربازخانه‌ای قدیمی قرار داشته که محل استقرار قشون انگلیسی‌ها در جنگ جهانی اول بوده است. (بیشتر بدانید: دلایل نامگذاری یا ریشه اسم شهر بندر انزلی و روایات تاریخی این شهر)
3. میان‌محله غازیان
«میان‌محله» حدفاصل 30 متری پمپ بنزین تا حدود ۵۰ متری حمام سابقِ «دریابیگی» که حالا دیگر اثری از آن نیست، بوده است. قدمت این محله کمتر از غازیان نیست. و ای بسا زودتر از غازیان به آبادانی رسیده باشد. و چون بین «غازیان» و «سامانسر» قرار گرفته بود میان‌محله نام گرفت.
از دلایل معروفیت میان‌محله، وجود خانواده‌های سرشناس و ثروتمندی همچون «زمانی»ها و «قاسمیان»ها بودند که هریک صاحب تجارت‌خانه‌های آن زمان انزلی بوده‌اند. در این محله مسجد بزرگی به‌واسطه خانواده قاسمیان ساخته شده بود که با احداث خیابان «شاهپور» یا «طالقانی» فعلی، تخریب و پمپ‌بنزین فعلی در کنارش احداث شد. (بیشتر بدانید: دهکده ساحلی بندر انزلی در چه سالی و توسط چه کسی ساخته شد؟)
4. سامانسر غازیان
محله «سامانسر» محدوده‌ای بود از حمام دریابیگی تا کارگاه بزرگ «نازپوش» که با اندکی فاصله و درست به موزات خیابان مالا قرار داشت. پیش‌تر در دهه ۶۰ تا ۸۰ نازپوش کارگاه فعالی در حوزه تولیدی لباس‌های فرم بود. گفتنی‌ست که نام سامانسر در آن زمان به خاطر کرجی‌بانان انتخاب شده بوده است. (بررسی کنید: بهترین املاک ویلایی در غازیان)
در گذشته به خاطر پهلو گرفتن کرجی‌ها، خشکی را برای ورود‌شان و احیانا تخلیه بار یا ورود افراد سامان می‌داده‌اند.
5. زمین‌طیاره غازیان
«زمین‌طیاره» در مقابل سامانسر و انتهای خیابان طالقانی قرار داشت. زمین‌طیاره را در گذشته با نام «بالون صحرا» می‌شناختند. اگر بخواهیم دقیق‌تر به آن بپردازیم ، این منطقه محدوده‌ای از خیابان معلم، بلوار نماز انزلی تا اواسط بلوار اخترکاویان در محدوده ساحل قو است. زمین‌طیاره در گذشته محل استقرار ده‌ها هواپیمای روسی و هواپیمای یونکرس بود. که قرار بود فرودگاه مجهزی برای بندرانزلی و رشت احداث شود اما به سرانجام نرسید.
6. سوسر غازیان
«سوسر» را «سیاسوسر» و «سوسار» نیز گفته‌اند. بر اساس آنچه در تاریخ جامع انزلی نگاشته شده «سو» به معنای «آب» در زبان آذری است. البته به نظر می‌رسد که با واژه «نور» هم به نوعی غرابت معنایی داشته است. آن هم به دلیل کرجی‌بانانی که از پیربازار به قصد بندرانزلی می‌امدند، اولین روشنایی‌ها را از سوسر می‌دیدند.
اما به نظر می‌رسد که دقیق‌ترین تفسیر از نام سوسر شرحی‌ست از شخصی به نام آقای «جعفر زمان» که اظهار داشته نام محل در اصل «سیاه – او – سر» است. در واقع سوسر را محلی می‌دانستند که آب سیاه دارد. اما علت آن چه بوده؟ رفت و آمد کرجی‌ها و پارو زدن در آب مرداب سوسر آب را سیاه می‌کرده است و شاید همین تیرگی همیشگی آب مرداب بوده که علت نامگذاری منطقه شده است.
7. روایات تاریخی از غازیان
«ملگونوف» در سال ۱۸۶۰ میلادی، برابر با ۱۲۳۹ شمسی پس از بازدید از بندرانزلی می‌نویسد:
«غازیان، نزدیک سوسر به طرف – جنوب شرقی از برج – آستانه صالح (منظور امامزاده صالح غازیان) است… این آستانه در دشتی باز که با درختان احاطه شده قرار دارد، دراویش بی‌خانمان در اینجا منزل می‌کنند. اهالی طناب‌باف، کنجد‌کش، ابریشم‌گیر و بعضی کرجی دارند و حصیر نیکو می‌بافند. مالیان آن ۱۳۰تومان است.»
روزنامه «حبل‌المتین» چاپ کلکته در ۱۸۹۸ میلادی، برابر با ۱۲۷۷ شمسی اینطور نوشته:
«جماعت محله غازیان که در آن طرف رودخانه انزلی واقع است و ۱۵۰ خانه دارد، برای بعضی بی‌حسابی‌ها از ارباب ملک خودشان که از سه سال به این طرف برای حجاف مالیاتی چندان به اولیای دولت تلگرافا عریضه کرده و هیچگونه ثمری نمی‌بینند، ناچارا خانه‌های آقایان و مساجد را گذارده در کلیسای اعظم ارامنه مسیحیان بست می‌نشینند.»
بنا به همین سند به نظر می‌رسد که در تاریخ مندرج متن فوق، غازیان دارای ۱۵۰ خانه بوده و گسترش شهر بیشتر به خاطر شیلات بوده است. (در همین رابطه بخوانید: هر آنچه باید از تاریخ بندرانزلی، قدمت و چگونگی پیدایش این شهر بندری بدانید)
رابینو در سال ۱۹۱۱ میلادی، برابر با ۱۲۹۰ شمسی درباره غازیان اینطور نوشته:
«غازیان در آخرین قسمت یکی از زبانه‌های شنی مرداب انزلی قرار دارد. زمین‌های شمالی غازیان را برای انجام امور بندری خریداری نمودند. جاده رشت – غازیان در کنار مرداب ختم می‌گردد. در غازیان طناب می‌بافند و به سبب داشتن حصیر خوب شهرت دارد. و حصیرهای غازیان به رشت و لاهیجان و لنگرود و سایر نواحی گیلان فرستاده می‌شود و موسسه‌ای برای خشک کردن پیله در غازیان احداث کرده‌اند.»
در پایان می‌توانید برای مطالعه مقالات بیشتر در این خصوص به صفحه تاریخ جامع انزلی مراجعه کنید. برای اجاره اقامتگاه در انزلی کافی‌ست از طریق لینک وارد شوید. علاوه بر این برای بازدید از عناوین متنوع و بررسی املاک و مستغلات می‌توانید وارد صفحه اصلی سایت خانه انزلی شوید.
منبع:
- با دخل و تصرف از تاریخ جامع انزلی
- تصویر شاخص، خیابان شاهپور (طالقانی فعلی) در حدود ۱۳۱۰، ملک‌ارا
- آخرین بروزرسانی در تاریخ ۶ اردیبهشت ۱۴۰۱
عالی بود واقعن دمتون گرم با این اطلاعات.
درود بر شما پدرام عزیز.
همیشه به تاریخ انزلی علاقه داشتم و حتی یک کتاب درباره بخش نوشته نشده تاریخ انزلی نوشتم. مطلب شما هم عالی بود.