موج شکن انزلی کجاست و چگونه ساخته شده است؟

موج شکن انزلی در بخش غربی شهر انزلی و در مجاورت کانال کشتیرانی است. موج شکن قدیم و جدید، هر دو از مسیر بلوار انزلی (خیابان سی متری) و میدان مادر (ابتدای خیابان پاسداران) در دسترس قرار دارند.

موج شکن قدیمی در کنار مناره و سایر اماکن و ساختمان‌های چندین ساله شهر، از قدیمی‌ترین المان‌های بندرانزلی محسوب می‌شود. در سال‌های گذشته موج شکن شرقی در بخش غازیان، دستخوش تغییراتی شد اما همزاد غربی‌ش همچنان بر دهانه بندر به یادگار مانده است.

موج شکن‌ قدیمی انزلی شاهکاری از معماری اواخر قرن نوزدهم­ است. این دیواره‌های زیبا بر دهانه دریا، پیش‌تر دو سازه‌ بودند. که از بدو احداث،‌‌ هر بازدید کننده‌ای را مسحورِ ابهت و زیبایی خود می­‌کرده­‌اند. ساختاری که با ظرافت و فهمِ درست از معماری و بینش طراحانش از جزییات اکولوژیکی مرداب و دریا، تاکنون بر بطن بندرگاه استوار مانده است.

پیش از اینها، موج‌ شکن‌ها هم از ساحل غازیان و هم از ساحل انزلی پیدا بودند. در عکس‌های قدیمیِ به جامانده از آرشیو‌های شخصی و مقایسه فعلی تصاویر، تغییرات محسوسی مشاهده می­‌شود.

در سوی دیگر موج شکن جدید در بخش غربی به طول حدودا ۱۷۰۰ متر به دلیل نفوذ خود در دل دریا چشم‌اندازه بسیار زیبایی دارد. هر چند بسیاری بر این باورند که این سازه بدترین تاثیرات هیدرولیکی را بر کانال کشتیرانی گذاشته است (برای هدایت و آدرسی دهی از طریق گوگل کلیک کنید).

موج شکن جدیدی (در اواخر دوره ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد) خارج از محدوده بندرگاه، در جهت غرب و شمال غرب به طور ۱۷۰۰ متر با بودجه‌ای در حدود ۲۰۰ میلیارد تومان ساخته شد که بسیار طولانی‌تر از موج شکن تاریخی‌ست.

(بیشتر بدانید: جاهای دیدنی بندرانزلی؛ در زمان سفر به انزلی از کجا دیدن کنیم؟)

دلایل ساخت موج شکن‌های انزلی

پیداست که نیاز به ساخت موج شکن برای کاهش شدت طغیان آب و امواج به داخل بندرگاه بوده است. امواجی که با قدرت در کولاک و طوفان، به کشتی‌های پهلو گرفته و یا کرجی‌ها و قایق‌های بومیان انزلی آسیب می‌رساندند. مشخصا در تاریخ بندر انزلی نوشته عزیز طویلی نیز به این موضوع اشاره شده است (در همین رابطه: اجاره روزانه ویلا در محدوده موج شکن انزلی برای اقامت تفریحی)

گفتنی‌ست بسیاری از کشتی‌ها در روزهای طوفانی بیرون بندرگاهِ انزلی روزها منتظر می‌مانده‌اند تا جریان کولاک و امواج خروشان آب آرام بگیرد. و پس از آن مجدد برای پهلو گرفتن وارد کانال می‌شده­‌اند.

به خاطر این شرایط و برای جلوگیری از آسیب‌های احتمالی در بندرگاه، مانند سایر بنادر مهم دنیا نقشه احداث موج شکن‌های بندرانزلی کشیده می­‌شود. هرچند اصرار دولت روسیه تزاری برای توسعه و احداث بندر و موج شکن‌ها را نمی‌توان نایده گرفت.

از این موضوع نباید غافل شویم که احتمالا منافع سیاسی و استراتژیک روس‌ها به جهت گسترش نفوذشان در مناطق شمالی کشور از جمله گیلان و به خصوص بندر انزلی بسیار در این پافشاری مهم بوده است.

تاریخ و جزئیات ساخت موج شکن‌های انزلی

– بنای این موج شکن‌ها در سال ۱۹۰۵ میلادی شروع و زیر نظر دو مهندس به نام‌های «علی اف» و «پلوناتوف» در سال ۱۹۱۴ میلادی تکمیل شده است. «دیمیتری» صاحب گراند هتل غازیان نیز آرشیتکت موج شکن‌ها بود.

– در نشریه شهرداری به سال ۱۳۴۸ اشاره شده که سازه‌ها ۸۰ سال قبل ساخته شده‌اند. چیزی در حدود ۱۲۶۸ شمسی برابر با ۱۸۸۹ میلادی. طویلی اشاره می کند این تاریخ صحیح نیست.

– موج شکن‌ها طبق قرارداد مورخه ۱۲۷۴ هجری شمسی برابر با ۱۸۹۵ میلادی به‌واسطه کمپانی احداث راه انزلی – قزوین ساخته شدند (متن کامل این قرارداد بین دولت‌های ایران و روسیه در تاریخچه اسناد اداره بندر منعکس شده است).

– در مدارک بایگانی راکد گمرگ بندر انزلی به سال ۱۳۲۳ نوشته شده بود که موج شکن انزلی ۳۶ سال پیش یعنی ۱۲۸۷ شمسی برابر با ۱۹۰۸ میلادی ساخته شده است (طویلی متذکر می‌شود که این تاریخ ۱۳ سال با تاریخ انعقاد قرارداد فاصله دارد اما به نظر صحیح می‌رسد).

موج شکن‌ها و روایت اورسل و کرزن

نکته قابل تامل این است که «اورسل ۱۳ سال» و «لرد کرزن ۷ سال» قبل از انعقاد قرارداد احداث بندر و موج شکن‌ها (انچه قید شده بود میان تاریخ‌هایی که ذکر کردیم)، وارد شهر انزلی شده بودند. به استناد روایت‌شان حتما قبل از این قرارداد سازه‌های دیگری در دهانه کانال قرار داشته است.

 در صفحه 11 سفرنامه «اورسل»، که در سال ۱۸۸۲ میلادی برابر با سال ۱۲۶۱ شمسی به انزلی سفر کرده بود، اینطور نقل شده:

«کمی دورتر از موج شکن‌ها.»

در روایتی دیگر که نشان می‌دهد «لرد کرزن» در انزلی بوده (در سال ۱۸۸۹ برابر با ۱۲۶۸ شمسی نیز از انزلی عبور کرده)، در سفرنامه‌اش چنین نوشته که:

«خوشبخت مسافری که دریا به وی اجازه پیاده شدن می‌دهد. آن وقت هم که تازه از دهانه موج‌شکن‌ها گذشت باید تمام مرداب را طی کند و به بندرانزلی برسد.»

«رابینو» نیز در این باره یادداشتی دارد. توصیفی که ماحصل تحقیقاتی در سال ۱۹۱۱ یعنی در ۱۲۹۰شمسی‌ست (در همین رابطه بخوانید: رابینو، «انزلی قدیم» را چگونه توصیف می‌کند؟). او در مکتوبات خود جمله‌ای دارد که این چنین اشاره کرده:

«کشتی‌ها در طول دو موج شکن چوبی بار خود را خالی می‌کنند.»

پس با این اوصاف به نظر می‌رسد قبل از ساخت موج شکن‌های اصلی، موج شکن‌هایی چوبی بر دهانه بندرگاه به عنوان نخسین سازه‌های کنترل کننده امواج (هر چند ابتدایی) ساخته و پرداخته شده بودند. علاوه بر اینها «ن.پ.مامونتوف» مامور روسیه در سال ۱۹۰۸ میلادی برابر با ۱۲۸۷ شمسی در حالی که از بندر انزلی می‌گذشته، چنین آورده:

«موقع پیاده شدن از کشتی به دقت متوجه اطرافم شدم و غیر از موج شکن چوبی که آن هم در شرف انهدام بود چیزی ندیدم.»

ابعاد، اندازه و متریال موج شکن‌ها

در آن زمان موج شکن شرقی در قسمت غازیان به طول ۷۵۰ متر و عرض 6 متر ساخته شد. در ساخت این موج شکن از تیرهای چوبی ۱۲ متری استفاده شد که به طور مایل برای صندوق‌بندی کوبیده شده و سپس با پیچ و مهره‌های بلند به قطر ۵ سانتیمتر متصل شدند. عوامل ساخت در جریان احداث از جرثقیلی آهنی که روی تخته‌­ای شناور مستقر بود استفاده می‌کردند. سنگ های کار شده در این سازه‌ها از پونل استخراج و از طریق کپورچال به انزلی حمل می‌شدند.

در روایات مکتوب آمده که برای استقرار سازه، از چوب‌های نراد روسی استفاده شده است. عملیات با فرو کردن تیرهای چوبی آغاز شده و پس از آن دور تا دور تیرهای چوبی را با برزنت محصور کرده و سپس با یک پمپ آب دستی که دسته‌هایی دو طرفه داشته و مثل «الاکلنگ» آن را پایین و بالا می‌بردند، آب داخل برزنت را تخلیه می‌کردند. در نهایت محل مورد نظر برای ریختن سنگ و سایر متریال ساخت آماده می‌شد.

ظاهرا این تلمبه دستی را یکی از مهندسین روس (از اعضایی اجرایی پروژه)، طراحی و به‌کار گرفته بود. نقل است که این مهندس پس از مدتی اختراع خود را در سن پطرزبورگ ثبت کرد.

بتون­‌ریزی ویژه و استفاده از الوار و سنگ‌هایی که از معدن «سیاوزان» و «پونل» آورده شده بود، ساختاری منسجم و مستحکم برای موج شکن شرقی ایجاد کرد. پس از آن، موج شکن غربی نیز به طول ۵۲۰ متر مانند همتای شرقی خود بنا می­‌شود. 

نقل است که روس‌ها برای شروع پروژه می‌خواستند از سنگ‌هایی استفاده کنند که از بادکوبه آورده شده بود. سنگ‌هایی که برخی از حمام‌های قدیمی شهر انزلی مانند «حمام قدیمی علی اف» هم از آن ساخته شده است. پس از بررسی‌های لازم توسط مهندسین، از به کارگیری آن­ها صرف نظر می‌گردد. و ناچار به تحقیق و جستجوی سنگ‌ مورد نیازشان در اطراف بندر انزلی و کوه‌های تالش می­‌شوند.

 مهندس «پلونوتوف» که در واقع کارشناس معدن بوده است، نمونه‌های یافت شده را به روسیه می­‌فرستد. آزمایشات و بررسی‌هایی بر روی سنگ‌ها صورت گرفته و مشخص می­‌شود سنگ‌های به دست آمده از هر جهت در مقابل آب و هوا و کولاک و دریا مناسب سازه‌های موج شکن است.

مخالفت‌ها برای ساخت موج شکن در آن زمان

ظاهرا برنامه ساخت موج شکن‌های انزلی مخالفانی هم داشته است. یکی از مهندسین مشغول به کار در این پروژه به نام «مهندس علی مختار» معتقد بود که ساختن این سازه‌ها باعث خشک شدن مرداب و نابودی آن می‌شود.

اما به خاطر محاسبات دقیق اینطور نشد. در جایی دیگر نیز عنوان شده که یکی از مهندسین روسی در آغاز کار مخالفت خود را اینطور بیان می­‌کند: «مگر توی این مملکت آدم زنده پیدا نمی‌شود؟ چرا جلوی ساختن این موج شکن را نمی‌گیرند؟» 

در طول ساخت موج شکن‌ها، کارگرانی که در پونل برای اجرای پروژه، مشغول استخراج سنگ بوده‌اند، تلفات بسیاری به علت ابتلا به بیماری مالاریا می­‌دهند. «مسیو نیکیتین» کونسولیار روسیه در رشت در جایی عنوان می­‌کند:

«در پونل که در کنار مرداب است، کارگران برای ساختن بندرانزلی سنگ استخراج می‌کردند. تب زردی باعث تلفات زیاد گردید.»

در پایان، بیراه نیست بگوییم که حالا در نقطه‌ای ایستاده‌ایم که پس از گذشت یک قرن، حرف آن مهندس روسی فراخور وضع کنونی انزلی است. آینده اکوسیستم تالاب انزلی، سازه‌های شهری زشت و بی‌حساب، و ساخت و ساز بی‌انکه هویت شهر و مردمانش مبنای تئوری توسعه باشند، از موج شکن جدید گرفته تا ساختمان‌های بي قواره و ناهمگونی که هیبتی كريه دارند، روز به روز بر این نگرانی‌ها می‌افزاید. پس چه خوب گفت آن مهندس روسی:

«مگر توی این مملکت آدم زنده پیدا نمی‌شود؟ چرا جلوی ساختن این… را نمی‌گیرند؟» 

موج شکن جدید و یک پژوهش

در دهة گذشته برای افزایش ظرفیت بندرانزلی دو موج شکن و پنج پست اسکله به آن اضافه شده است. همزمانی این توسعه با تغییر در شرایط هیدرودینامیکی تالاب انزلی بیان می­کند که ساخت موج‌شکن‌های جدید می‌تواند از دلیل­های اصلی این تغییرات باشد.

این تحقیق اثرات احداث موج‌شکن جدید انزلی بر شرایط رسوب‌گذاری در رودخانه‌های ارتباطی تالاب انزلی (روگا) و حوضچة آرامش بندرانزلی، مدل‌سازی امواج دریا و جریان ناشی از شکست آنها را بررسی می­کند. برای این منظور، از نرم‌افزار MIKE 21، مدل امواج طیفی، برای شبیه‌سازی استفاده می‌شود. نتایج نشان می­دهد که بعد از توسعه، نرخ تغییر روزانه بستر در اکثر نواحی حوضچه برابر با 0/001 متر در روزیعنی برابر مقدار آن قبل از توسعه است؛ اما مقدار آن در محل اتصال نهنگ و نهنگ بزرگ روگا و در سوسر روگا به 0/004، در پیربازار روگا 0/002، و در بخش کوچکی از شنبه بازار روگا به 0/002 متر در روز هم می­رسد.

همچنین، غلظت رسوبات بعد از ساخته شدن موج‌شکن‌های جدید در بخش‌های رودخانه‌ای حوضچه آرامش بندرانزلی (روگا) به مقدار کمی افزایش می­یابد؛ به صورتی که تنها در طولی برابر 300 متر از سوسر روگا مقدار رسوبات معلق افزایش می‌یابد. و در سایر روگاها افزایش غلظت قابل توجهی مشاهده نمی‌شود. از آنجاکه، این روگا‌ها تنها مسیر ارتباطی بین تالاب انزلی و حوضچه بندری‌انزلی می‌باشند، می‌توان بیان کرد که احداث موج‌شکن‌های جدید تغییر شرایط هیدرولیکی تالاب را توجیه نمی‌کند.

موج شکن جدید و امکانات تفریحی

موج شکن جدید انزلی مسیر مناسبی برای پیاده‌روی، دویدن و دوچرخه‌سواری است. این سازه چشم‌انداز بسیار زیبایی دارد. همچنین یکی از بهترین مکان‌ها برای طرافداران ماهیگیری است. ساختار سازه به گونه‌ای‌ست که ماهیگیران می‌توانند ساعت‌ها آنجا باشند. علاوه بر این‌ها این مکان دارای ۲ رستوران و کافه است. این کافه‌ها با توجه به دوبلکس بودنشان دید بسیار زیبایی به خارج از کانال و داخل دارند.

در صورت تمایل می‌توانید برای مطالعه مقالات بیشتر در این خصوص به صفحه تاریخ جامع انزلی مراجعه کنید. علاوه بر این، برای بازدید از عناوین متنوع و کسب اطلاعات جامع درباره خرید املاک و مستغلات در شهر انزلی از طریق لینک اقدام کنید. همچنین برای اجاره روزانه خانه برای اقامت تفریحی در بهترین نقاط انزلی با شماره‌های خانه انزلی تماس حاصل فرمایید.

• منبع: با دخل و تصرف از تاریخ جامع انزلی، عزیز طویلی
• منبع عکس شاخص: محمد رضایی، نقاش اهل انزلی
• منبع بخش پژوهش: ijwer
• بروزرسانی شده: ۲ شهریور ۱۴۰۲