۲ روایت تاریخی از جریان تصرف انزلی به‌واسطه روس‌ها و تجارت در غازیان
واضح و مبرهن بوده که روس‌ها در غازیان بندر انزلی تجارت گسترده‌ای داشتند. در ادامه اشاره خواهیم کرد که چطور شرکت‌های تجاری، مانند شرکت کشتیرانی قفقاز مرکوری و نیز شرکت صیادی لیانازوف، در اطراف گمرک مستقر شده بودند.
توسعه این بخش از انزلی بواسطه مهاجرین و بندرگاه از دلایل اصلی آن بوده اما پرداختن به جزییات آن می‌تواند جریانات دیگری را آشکار کند. اینکه چطور روس‌ها بواسطه شیلات و شرکت‌های کشتیرانی باعث تحولات غازیان شدند.
در این یادداشت به طور خلاصه ۲ روایت تاریخی را باهم مرور خواهیم کرد؛ از جریان تصرف بندر انزلی به‌واسطه روس‌ها و تجارت آنها در این بندرگاه. در پایان مطلب نیز اشاره خواهیم کرد که چطور در تاریخ ۳۰ آبان ۱۲۸۵ مصادف با ۲۱ نوامبر ۱۹۰۶ حدود ۱۵۰ صیاد اهل انزلی در اعتراض‌شان به حق امتیاز «لیانازوف» در تلگرافخانه انزلی تجمع و تحصن کردند.
جریان حمله، بمباران و تصرف انزلی بواسطه روس‌ها
اینطور که روایت شده ناوگان دریایی شوروی سابق حدود چهار صبح روز سوم شهريور 1320 در 12 مايلى ساحل انزلى با هدف ورود به منطقه لنگر می‌اندازد. گو اینکه نقشه برای ورود از پیش تعیین شده بود. پیداست که نیروی دریایی توان مقابله و مقاومت آنچنانی نداشته است اما به هر ترتیبی که بوده از ورود ناوگان دریای روس جلوگیری می‌شود.
روایت است که ناوچه گرگان در آن ساعات محدوده را زیر نظر داشته است. وضعيت ناوگان روسى به محض رویت گزارش شده بود. بدون فوت وقت تصميم گرفته شد اقدامات لازم در حد توان برای جلوگيرى از ورود نيروى دريايى شوروى به کانال کشتیرانی انزلی اعمال گردد. نتیجتا این مقاومت منجر شد که ارتش شوروى استراتژی دیگری را برای ورود به گیلان از منطقه آستارا در پیش بگیرد.
در پی تنش‌ها و اقدامات بعدی، روس‌ها از طریق بمباران مداوم هوايى به بندر انزلى و محل استقرار نيروى دريايى در ساحل غازيان باعث شکست مقاومت شدند و اینطور شد که راه برای ورودشان هموار شد. ظاهرا بخشی از ارتش سرخ وارد محدوده تالش شدند. از طرفی حملات روس‌ها تا تاریخ ۶ شهریور به شدت ادامه داشت. این در حالی بود با توجه به فشار از جبهه دشمن، فرمان ترك مقاومت به نيروهاى ارتشى داده شد (در همین رابطه: اجاره روزانه ویلا استخردار در ساحل غازیان).
حملات هوایی تا ۷ شهریور پیوسته ادامه داشت و علاوه بر انزلی شهر‌هایی مثل رشت، لاهيجان و انزلى بمباران شده بود. در نتیجه این حملات عده‌ای از مردم کشته و عده‌ای نیز مجروح شده شدند. 203 نفر در رشت، 29 نفر در لاهيجان و 7 نفر در انزلى.
در جریان این اتفاقات بسیاری از اهالی شهر به ناچار و برای حفظ امنیت خود به روستاهای حاشیه شهر مثل «کلویر» رفتند. در آن زمان فرمانده نیروی دریایی بندر انزلی یدالله بایندر ناوسروان نیروی دریای ایران بود. بایندر نقشی اساسی در جبه مقاومت علیه روس‌ها به هنگام حمله به انزلی داشت. اما در نهایت او هم به مانند برخی از هم‌رزمان خودش در محدوده پل غازیان به شهادت رسید. (در همین رابطع: اجاره روزانه ویلا در همین محدوده)
از دیگر چهره‌های این نبرد می‌توانیم به محمود اعتمادزاده (م.ا. به‌آذین) اشاره کنیم. نویسنده و مترجم مشهور ایرانی که در آن دوره ریاست تعمریگاه نیروی دریایی را بر عهده داشت. او در جریان مقاومت یکی از دست‌های خودش را برای همیشه دست داد.
(بیشتر بدانید: جاهای دیدنی بندرانزلی؛ در زمان سفر به انزلی از کجا دیدن کنیم؟)
فعالیت‌های اقتصادی و تجاری روس‌ها در غازیان
جوش و خروش و فعالیت‌های اقتصادی روس‌ها در غازیان بندرانزلی بیش از هر جای دیگر خطه شمال ایران بود. روس‌ها زمین‌های شمالی غازیان را برای امور بندری خریداری و تاسیسات گمرکی نسبتا مجهزی در آن دایر کرده بودند. کشتی‌های تجاری‌شان در طول دو موج شکن چوبی غازیان و در مقابل همین تاسیسات گمرکی، که در تصویر شاخص این مقاله قابل مشاهده است، به تخلیه بارهای خود می‌پرداختند.
افزون بر آن، برخی از مهم‌ترین شرکت‌های تجاری، مانند شرکت کشتیرانی قفقاز مرکوری و نیز شرکت صیادی لیانازوف، در اطراف گمرک چیزی در حدود بایندر فعلی در غازیان مستقر شده بودند. مخصوصا شرکت لیانازوف فعالیت‌های اقتصادی بسیار وسیعی را در این منطقه دنبال می‌کرد. «مسکو» کشتی کوچکی که در تصویر دیده می‌شود، احتمالا یکی از بارکاس‌های صیادی (بارکاس به روسی به معنای کشتی‌ست) همین شرکت است. این شناورها اغلب یا از روسیه وارد و یا در خود اداره شیلات لیانازوف ساخته می‌شدند (بررسی کنید: اطلاعات فروش اپارتمان‌ها مسکونی در بافت کلاسیک بندر انزلی).
بعدها روس‌ها و سپس ایرانیان کشتی‌های مشابه دیگری نیز با نام مسکو در شیلات ساختند. خانه‌های چوبی گالی‌پوشی که در پس زمینه تصویر بالا دیده می‌شود، از دیگر تجهیزات مهم شرکت لیانازوف بود. این ساختمان‌ها در ابتدا آنطور که مادام «سرنا» اظهار داشته، مهم‌ترین تاسیسات صیادی مردم بندرانزلی بود و عمدتا برای انبار کردن صیدها و یا نمک سود کردن ماهی‌ها و تهیه خاویار مورد بهره‌برداری قرار می گرفتند.
پیداست که شرکت شیلات از این خانه‌ها برای اسکان کارگران پرشمار خود استفاده می‌کرده و بعدها که پزشکان روسی سکونت در این اماکن را یکی از مهم‌ترین عوامل ابتلای کارگران روس به طاعون و دیگر بیماری‌های مسری اعلام کردند، شرکت شیلات تمامی این خانه‌ها را آتش زد و ساختمان‌های جدیدی را برای اسکان کارگران خود بنا کرد.
طرفه آن که آنها از نظر اقتصادی در وضعیتی بودند که براحتی برای مدیر موسسه لیانازوف با کشتی از بندر آستاراخان روسیه یک خانه چوبی آوردند. گستره تجهیزات و تاسیسات شرکت شیلات در غازیان بندرانزلی جوری بود کهبه گفته رابینو محقق، مجموعه آنها غازیان را یا بهتر است بگوییم بندرانزلی و منحصرا این بخش را به مانند یکی از مستعمره‌نشین‌های روسی کرده بود. حتی چراغ برقی که در منتها الیه سمت راست تصویر این مقاله دیده می‌شود به احتمال زیاد از تسهیلاتی‌ست که لیانازوف در غازیان انزلی فراهم کرده بود.
بیشتر بدانید: مطالب بسیار مهمی که باید قبل از خرید ملک آنها را بخوانید
پیش از تاسیس کارخانه برق خوشتاریا، که او نیز از اتباع روسیه بود و پیشتر در مقالات گذشته که مربوط به کاخ خوشتاریا بود توضیحاتش را داده‌ایم، شرکت شیلات غازیان بود که مولد‌های مورد نیاز سردخانه و دیگر بخش‌های شیلات و محدوده فعال را تامین می‌کرد. با این‌همه این مولد‌ها و خود این چراغ‌های برق فق برای استفاده‌ی شرکت صیادی روس بود و مردم انزلی هیچ بهره‌ای از آن نمی‌بردند.
مشاهده این حد از نفوذ سیاسی و اقتصادی روسیه در غازیان، که طببیعتا ناشی از ضعف حکومت در به دست گیری مقدرات سیاسی و اقتصادی این منطقه استراتژیک از کشور بود، میرزا یحی دولت‌ابادی را واداشت تا هنگام فرار از دست نیروهای محمد علی شاه و اقامت پنهانی و موقتش در انزلی، غازیان را انزلی روس در برابر انزلی ایران بنامد و بر بی صاحبی مملکت افسوس بخورد.
«اعیان انزلی به ما سخت گرفته‌اند که ماهی سوف را به لیانازوف بدهیم، اما تاکنون این کار را انجام نداده‌ایم.»
در تاریخ ۳۰ آبان ۱۲۸۵/ ۲۱ نوامبر ۱۹۰۶ حدود ۱۵۰ صیاد اهل انزلی در اعتراض شان به حق امتیاز لیانازوف در تلگرافخانه انزلی تجمع و تحصن کردند. آنها در اعتراض خود اینطور عنوان کردند که دیگر حاضر نیستند حتی یک ماهی به لیانازوف بدهند.
این صیادان معترض در تلگرافی به آیت‌الله سیدمحمد طباطبایی اعلام کردند: «اعیان انزلی به ما سخت گرفته‌اند که ماهی سوف را به لیانازوف بدهیم، اما تاکنون این کار را انجام نداده‌ایم.» به نوعی این حرکت جمعی به عنوان اولین اعتراض منسجم جامعه کارگری تاریخ ایران قلمداد می‌شود.
شما در مجله خانه انزلی می‌توانید برای مطالعه مقالات بیشتر در این خصوص به صفحه تاریخ جامع انزلی مراجعه کنید. در ضمن می‌توانید تازه‌ترین مقاله مجله را با عنوان تاریخچه ملوان مطالعه کیند. علاوه بر این برای بازدید از عناوین متنوع و املاک می‌توانید وارد صفحه خانه انزلی شوید.
منبع:
- گیلان به روایت کارت پستال‌های تاریخی، مهرداد اسکویی، بخش پایانی از تحقیق آ. صافدل
- آخرین بروزرسانی در تاریخ ۱۳ اردیبهشت ۱۴۰۱
