رابینو، «انزلی قدیم» را چگونه توصیف می‌کند؟ (۷ بُرش از راویت کنسول‌یار بریتانیا)
یکی از دقیق‌ترین روایات تاریخی مستند و ارزشمند از انزلی قدیم، روایت «یاسنت لویی رابینو» است که در کتاب «ولایات دارلمرز» به کوشش ارزشمند جعفر خمامی‌زاده، در فصلی اختصاصی (فصل هشتم) با عنوان «انزلی و چهار فریضه» به رشته تحریر در آمده است. نگاه و نگارش مستندات رابینو کاملا عینی است و تصویر ملموسی از بندر انزلی آن زمان ارائه می‌دهد.
به یمن کلمات و متن، ساختار و تصاویر تا حدی مقابل چشم خواننده احضار می‌شود که راوی توان بیان آن را داشته است. انزلی قدیم که خانه‌هایش تماما از «جگن» نوعی نی مردابی که از حریق و اتفاقات در امان نبوده، است. رابینو در توصیف انزلی به موقعیت شهر می‌پردازد؛ شرحی از زمانه خود، اماکن و کاخ، وضعیت کارمندان شهر، آب و هوا، طوایف معروف بندر، ارامنه، بازرگانی، دریا، لنگرگاه، و برخی مناطق مانند: «قلم گوده»، «میان پشته»، «تربه گوده»، «مرادگوده» و «چراغ پشتان» (در همین رابطه: اجاره روزانه ویلاهای استخردار در مناطق دیدنی بندر انزلی).
شاید به اعتبار همین پرداخت و نگارش بوده که تاریخ‌نگار مشهور و خوش‌قلم بندرگاه، مرحوم «عزیز طویلی» ماجرای چراغ پشتان را از دل چند روایت بیرون کشیده است. رابینو برای گردآوری و تدوین این کتاب چند سالی را وقت صرف می‌کند. حد فاصل سال‌های ۱۹۰۶ تا ۱۹۱۲. او با عنوان کونسولیاری بریتانیا در استان گیلان (شهر رشت) تلاش فراوانی برای تجمیع مطالب و ثبت مستندات کرد.
او در نهایت برای ادمه خدمتش به مراکش منتقل شد اما در آن سال‌هایی که گیلان بود چند کتاب دیگر نیز گرداوری کرد از جمله: «فرمانروایان گیلان»، «مشروطه گیلان»، «صنعت نوغان در ایران و کشت برنج در گیلان» و «دیگر ولایات جنوب دریای کاسپین».
۱. انزلی یا سینسیلی؛ مهم‌ترین بندر ایران
با مراجعه به فصل هشتم، فصل اختصاصی انزلی قدیم او در توصیف موقعیت بندر این طور می‌نویسد:
«انزلی مهم‌ترین بندر ایران در ساحل دریای خزر است که در ساحل جنوب غربی این دریا و در آخرین قسمت شرقی، زبانه‌ای که مرداب را از دریا جدا می‌کند قرار دارد.»
راوی از «گیلمن» که احتمالا محقق یا جهانگرد بوده، متنی مکتوب را به سال ۱۷۷۱ میلادی روایت می‌کند:
«شهر انزلی یا به‌طوری که روس‌ها نوشته‌اند سینسیلی یا sinsili به دو قسمت قدیم و جدید تقسیم می‌شود. در قسمت قدیمی جز ایرانی‌ها و ارامنه ایرانی کسی سکونت ندارد، و در قسمت جدید بازرگانان روسیه و ارامنه تابع روسیه زندگی می‌کنند.»
به زعم روایت، تمام خانه‌های آن زمان انزلی یا بیشتر خانه‌های مسکونی با نی ساخته شده بودند. متن گیلمن به این نکته اشاره دارد که قدمت بندر به پنجاه سال نمی‌رسد. برای بیان علت این برداشت هم به ساختار شهر و سازه‌های آن اکتفا می‌کند. گویا رویه ساخت و ساز خانه در انزلی قدیم همان شکل بدوی و ابتدایی بومیان منطقه، سازه‌ای از جنس نی مردابی رواج داشته است.
«کلیسای ارامنه در میان دو قسمت قدیم و جدید شهر واقع شده است.» گیلمن در متن خود اشاره می‌کند که تعداد ساختمان‌ها چیزی در حدود ۳۰۰ بناست. «مراسم مذهبی هر روز در کلیسای انجا که دارای کشیشی هست اجرا می‌گردد. با کنسول، یک دسته یعنی تقریبا سی نفر سرباز و یک جراح همراه است.»
رابینو از خسروخان گرجی، حاکم وقت گیلان می‌نویسد. حاکمی که در سال ۱۸۱۵ میلادی حکومت گیلان را بر عهده داشت. او اشاره می‌کند که خسروخان گرجی بناهای بسیاری را بعدها در انزلی ساخت. ساختمان‌هایی تاریخی از جمله: «پارک توپخانه»، «قورخانه»، «دیده‌بان یا چراغ دریایی»، چند «حمام» و «بازار» کوچکی که شامل دوازده دکان بوده است. علاوه بر اینها باغی تفریحی به نام «باغ شاه» در میان پشته طراحی و احداث شد (در همین رابطه: اجاره روزانه خانه در همین محدوده).
۲. انزلی قسمتی از طالشدولاب
تایید صحت و سقم این بخش از روایت شاید به تحقیقات دقیق‌تر تاریخی و جغرافیایی نیاز داشته باشد. در بخشی از توصیفات کتاب این طور بیان شده که:
« تا پایان قرن گذشته (حدودا قرن ۱۷) انزلی قسمتی از طالشدولاب بود ولی بعدها این ناحیه با دهکده‌هایی که قسمت مشرق ساحل شنی مرداب را مسدود می کند منطقه مجزای کوچکی به نام انزلی و چهار فریضه را به‌وجود آورد.»
(بیشتر بدانید: جاهای دیدنی بندرانزلی؛ در زمان سفر به انزلی از کجا دیدن کنیم؟)
۳. انزلی آن روز
آنچه پیداست، بعد از گذشت مدتی، زنگ تحول شهر و منطقه نواخته شده است. این تحول به مدد تکمیل راه‌‌های آهن ارتباطی روسیه و کشتیرانی در دریای خزر، بهبود و تکمیل جاده انزلی به تهران جریان توسعه شهر را به شکل جدی‌تری به جلو هدایت کرد. گو اینکه دیگر خبری از آن خانه‌های ساخته شد از نی نیست. تعداد خانه‌های ساخته شده به حدود ۱۵۰۰ می‌رسد. خانه‌ها و ساختمان‌هایی که حالا سازه‌های سفالی هم دارند. جمعیت شهر به واسطه حضور خارجیان بندر، به ۸۰۰۰ نفر می‌رسد. (بیشتر بدانید: پل غازیان و حواشی ساخت آن؛ روایت‌های ناشنیده)
۴. مدرسه، مسجد و دکان‌های انزلی
به نظر می‌رسد شکل شهر دگرگون و منطقه کم کم ساختارمند شده و با هویتی منسجم رفته رفته گره می‌خورد. رابینو اینطور توصیف کرده است:
«محلات قدیمی انزلی به نام کهنه آباد و محلات جدید به نام تازه آباد نامیده می‌شود. در این شهر ۷۹۰ دکان و سه کاروانسرا و تعداد زیادی انبار، و دو مدرسه به اسلوب مدارس اروپا یکی مخصوص دختران و یکی برای پسران و هشت مکتب خانه و یک مدرسه روسی و یک مدرسه ارامنه وجود دارد.»
او در ادامه به وجود چهار مسجد اشاره می‌کند. یکی «مسجد خان» که به‌وسیله «محمد هاشم خان انزانی» در اواخر دوره سلطنت محمدشاه بنا شد، «مسجد سرخی» که طایفه سرخی سنگ بنای آن را گذاشتند. «مسجد استاد محمد رضی» و «مسجد تازه» که «حاج سید شفیع اقا مجتهد» آن را بنیان گذاشته بود.
پیشنهاد مطالعه: نکات بسیار ضروری و مهم قبل از خرید ملک که حتما باید بدانید
۵. حمام‌ها و کاخ‌ها
در مقاله‌ای مفصل درباره حمام‌های تاریخی بندرانزلی با توجه به اطلاعات موجود شرح داده‌ایم. در متن کتاب اشاره‌ای مشخص به این موضوع شده است:
«انزلی ده حمام دارد که عبارتست از: ۱- حمام شاه یا سه شنبه ۲- حمام بازار یا شنبه ۳- حمام داروغه یا یکشنبه ۴- حمام حاجی میرزا زکی یا جمعه ۵- حمام عمید همایون ۶- حمام حاجی‌رضا علی‌اف ۷- حمام مشهدی کاظم‌اف ۸- حمام تازه آباد ۹- حمام پنجشنبه ۱۰- حمام شاه کوچه یا چهارشنبه.»
رابینو در ثبت کاخ‌ها و عمارت‌های مهم آن زمان دقت وافی را به خرج داده است. بناها و ساختمان‌هایی که جز یکی‌شان همه مرعوب تاریخ شدند و به فنا رفتند. «عمارت معتمدی»، «عمارت سرداری»، «شمس‌العماره»، دوکاخ «توپخانه» و «قورخانه» و «فانوس دریایی» که به وسیله خسروخان از آجر ساخته شده بود و تنها بازمانده آن زمان است، مهم‌ترین سازه‌های آن دوران بودند.
۶. مردم و طوایف انزلی
انچه صحه بر آمیختگی فرهنگی بندرانزلی میگذارد و از بدو شکل‌گیری شهر به عنوان یک کل و پشتوانه‌ای فرهنگی برای حیات شهری مردم بوده است در روایات رابینو نیز به آن اشاره شده. او به زیست مردمان از اقوام مختلف در این بندرگاه نگاه ویژه داشته است:
«مردم انزلی را کسانی تشکیل می‌دهند که از نواحی دیگر ایران به این ناحیه آمده‌اند. زبان مردم انزلی گیلکی، فارسی، ترکی و مذهب آنان شیعه است.»
طوایف مشهور آن زمان:
- طایفه سرخی (اصل سرخی‌ها از سورخک دهکده‌ای در سه فرسنگی سمنان)
- طایفه استاد محمد رضی (مشهورترین فرد این طایفه طهماسب خان‌بن قدم‌علی‌بن کرم علی)
- طایفه دریابیگی ( اصل طایفه دریابیگی از بجنورد خراسان است)
- طایفه انزانی (از اعقاب عده‌ای از تفنگداران انزان استرآباد)
۷. قلم گوده، میان پشته و تربگوده
برای بسیاری از اهالی شهر این سه منطقه اسامی نام آشنایی هستند. مناطقی که با گذر زمان دچار دگرگونی‌های بصری و بافت سکونت شده‌اند. رابینو قلم گوده و میان پشته را اینطور توصیف می‌کند:
«جزیره‌ای که معمولا کشتی‌ها در آن لنگر می‌اندازند قلم گوده نام دارد، که در امتداد خارجی یا جنوبی و انتهای شرقی ساحل گسترش یافته و معبری عمیق شبیه به رودخانه‌ای که ۱۲۵ متر عرض و طول زیادی دارد، به جا میگذارد. در مقابل این بندرگاه جزیره دراز میان پشته قرار دارد که پوشیده از درخت بوده و جنگلی است. این جزیره به معبر مذکور منظره یک رودخانه را می‌دهد. در غازیان کشتی‌ها مقابل اداره گمرک و در طول دو موج شکن چوبی بار خود را خالی می‌کنند.»
برای توصیف تربگوده شاید بهتر باشد تاریخچه تربگوده را مطالعه کنید. قسمتی از انزلی که در برهه‌ای تفرجگاه ناصرالدین شاه در سال ۱۲۴۸شمسی بوده است. در خصوص «مرادگوده» رابینو منطقه را به صورت استخر توصیف می‌کند. جایی که اهالی کولیور برای شکار مرغابی از آن بهرمند می‌شده‌اند.
آنچه روایت رابینو را در خصوص توصیف مناطق انزلی قدیم جالب و جذاب‌تر کرده، شرح «چراغ پشتان» است که تحریریه خانه انزلی در مقاله‌ای جداگانه اندکی به آن پرداخته، ضمن اینکه مرحوم عزیز طویلی در کتاب تاریخ جامع انزلی به تفصیل آن را تشریح کرده است.
بسیاری معتقدند چراغ پشتانی در آن ابعاد و توسعه وجود نداشته، و این زاییده یا ذکاوت روایت داستانی از یک محدوده جغرافیایی است. براساس گفته‌ها پیشینه چراغ پشتان به قبل از پیدایش انزلی برمی‌گردد. و از نظر موقعیت جغرافیایی، مرداب انزلی در قسمت جنوبی این منطقه واقع شده است. نقل قول‌های بسیاری از وجود حمام‌ها و مساجد در چراغ پشتان خبر می‌دهد.
چهار دهکده اصلی که رابینو در پایان فصل انزلی به ان‌ها اشاره کرده، همگی در امتداد ساحل شرقی مرداب انزلی قرار داشته‌اند. مقصود او از این چهار فریضه مشخصا «کولیور»، «بشم»، «سنگاچین» و «کورچال» بوده که به نحوی به بخش‌های جنوبی شرقی شهر متصل بوده‌اند و گو اینکه شهر از شرق به حاشیه کشیده می‌شد. (بیشتر بدانید: دهکده ساحلی بندر انزلی در چه زمانی و چگونه ساخته شد؟)
جمع‌بندی
به زعم نگارنده آنچه عیار مهم‌ترین شهر بندری ایران در جنوب دریای خزر را عیان می‌کند، همین همزیستی مسالمت‌آمیز و جریان پیوسته از توسعه شهر بر پایه‌های سترک فرهنگ بوده که حالا چند دهه‌ایست که دیگر از تک و تا افتاده است.
کم نیست، شهری که روزی تماما از جگن یا نی بوده به سرعت مجهز به مدارس شده؛ مدارسی به اسلوب مدارس اروپا یکی مخصوص دختران (که معلوم نبود در سایر نقاط ایران در آن زمان حق تحصیل داشته‌اند یا خیر)، مدرسه‌ای برای پسران و هشت مکتب خانه و یک مدرسه روسی و یک مدرسه ارامنه، و بسیاری چیزها که مجالی برای طرحش نیست، که اینها یعنی التقاط فرهنگ به نفع تمدن و پیشرفت.
باید قبول کرد که انزلی به یُمن میزبانی از فرهنگ‌هاي مختلف و احتمالا همین تطابق عملی و الگو برداری عینی، ذهنیتی تحول‌خواه را در بندرگاه متولد كرده است. اما باید بپذیریم آنچه بوده با آنچه که امروز شاهد آنيم تفاوت بسيار دارد. مقیاس معناداری از توان تغییر به نفع توسعه که حالا «بندر» از آن هیچ سهمی ندارد.
در پایان شما در مجله خانه انزلی می‌توانید برای مطالعه مقالات بیشتر در خصوص موضوعات مرتبط به صفحه تاریخ انزلی مراجعه کنید. علاوه بر این برای بازدید از عناوین متنوع و کسب اطلاعات در خصوص خرید املاک و مستغلات در شهر انزلی می‌توانید وارد صفحه اصلی شوید.
منابع:
- تصویر شاخص از آرشیو دانشگاه میلواکی، عکس مربوط به سال ۱۹۳۷
- دخل و تصرف متن از کتاب ولایات دارلمرز به ترجمه جعفر خمامی‌زاده
- آخرین بروزرسانی در تاریخ ۲۰ اردیبهشت ۱۴۰۱
