پل‌­ غازیان: دسترسی، قصه ساخت و تاریخچه اولین پل متحرک ایران

«پل‌­ غازیان» و «پل انزلی» از قدیمی‌ترین سازه‌های این شهر بندری هستند. این دو سازه قدیمی و بسیار زیبا دو پهنه غازیان و انزلی را بهم وصل می‌کنند. پل غازیان به دلیل چشم‌انداز بینظرش به اسکله کشتیرانی و همچنین مرداب انزلی مقصد بسیاری از گردشگران است. این پل اولین پل متحرک ایران محسوب می‌شود. پل غازیان به واسطه مهندسان خارجی طراحی و اجرا شده بود.

پل غازیان و همتای دیگرش به فاصله کمتر از ۱ کیلومتر از همدیگر قراردارند. این پل‌ها، از خرداد ۱۳۱۷ مورد استفاده عموم قرار گرفت اما تحویل پروژه به طور رسمی و نهائی در آذرماه ۱۳۱۸ شمسی انجام شد. این پل‌ها در کنار دیگر سازه‌های معروف انزلی مثل موج شکن، معماری جالب توجهی دارند. این دو پل بتونی با طراحی و مهندسی ویژه­­ خود، از گذشته دور، مسیر ارتباطی بین سه بخش «غازیان»، «میان­‌پشته و قلم گوده» و «انزلی» بوده است. پیش از احداث این پل­‌ها رفت ­وآمد بین این سه بخش بواسطه قایق امکان پذیر بود.

پل‌های بندر انزلی بیش از نیم قرن پیش با حواشی و جریاناتی در پشت پرده ساخته شده بود. حواشی ساخت پل غازیان بندر انزلی مقارن بود با وزارت «رجبعلی منصور» در دوران رضاشاه. دوره‌­ای که قراردادهای مهم عمرانی، و ساخت و سازهای ضروری از جمله پل­‌های ارتباطی مازندران و پل ­غازیان بندر انزلی (بندر پهلوی)، بواسطه قراردادی با شرکت­‌های خارجی از جمله شرکت «سنتاب» منعقد و انجام شده بود.

در این یادداشت به طور کامل به بررسی پل غازیان و پل انزلی خواهیم پرداخت. این مطلب شرحی ناشنیده و خواندنی از چگونگی ساخت این دو سازه مهم در بندرانزلی است.

پل غازیان بندرانزلی کجاست؟

پل غازیان در حد فاصل میدان گمرک تا بلوار تکاوران است. از سمت جاده رشت به انزلی به ترتیب باید خیابان ساحل قو و بعد بلوار اطبا و سپس خیابان کاپیتان بایندر را پشت بگذارید تا به پل برسید. اگر از سمت دیگر یعنی بخش غربی وارد انزلی شده باشید می‌بایست به سمت دادگستری انزلی حرکت کنید و سپس به سمت بلوار تکاوران. (در همین رابطه: خانه‌های اجاره‌ای استخردار برای اقامت روزانه در محدوده پل غازیان)

پل غازیان چگونه ساخته شد؟

پیش از احداث پل غازیان رفت ­وآمد بین این سه بخش «غازیان»،«میان­پشته و قلم گوده» و «انزلی» بواسطه قایق امکان پذیر بود. در سال ۱۲۳۱ شمسی، سرتیپی فرانسوی در بازدیدی که از بندرانزلی داشت گزارشی برای ناصرالدین­‌شاه نوشت. «مسیو بهلر» به ناصرالدین­‌شاه پیشنهاد کرد که پلی بین غازیان و میان­‌پشته احداث شود.

در یادداشتی که تاریخ جامع انزلی از آن با عنوان سفرنامه «میرزا حسین فراهانی» به تاریخ ۱۳۰۲ هجری یاد کرده مطلبی مختصر بدین شرح آمده که:

« قریه غازیان که مقابل انزلی است و خالصه­‌ی دیوان اعلی و الان سپرده­ به اکبرخان بیگلربیگی است. این قریه کمال استعداد به جهت آبادانی دارد و از راه خشکی این قریه به تمام بلوکات رشت می­‌توان رفت. مابین انزلی و غازیان را می­‌توان پل بست و متصل به یکدیگر کرد. عرض دهنه مرداب که مابین انزلی و غازیان به دریا داخل می­‌شود ۳۶۰ ذرع است.»

(بیشتر بدانید: رابینو، «انزلی قدیم» را چگونه توصیف می‌کند؟ راویتی از کنسول‌یار بریتانیا از شهر انزلی)

سال احداث پل غازیان و پل انزلی

پروژه ساخت پل‌های انزلی و غازیان در سال ۱۳۱۴ شمسی آغاز شد. شرکت­‌های سوئدی «سونسکاانترپرناد» و «موتلا» و شرکت آلمانی «سنتاب» جز پیمانکاران این پروژه بودند. کلیات ساخت پل­‌ غازیان و انزلی بعد از گذشت ۱۸ماه در اوایل فصل تابستان سال ۱۳۱۶ به پایان رسید. پس انجام اقدامات لازم در خصوص این پل­‌ها، از خرداد ۱۳۱۷ مورد استفاده عموم قرار گرفت اما تحویل پروژه به طور رسمی و نهائی در آذرماه ۱۳۱۸شمسی اتفاق افتاد. (بیشتر بدانید: غازیان، از گمرک تا انتهای خیابان شاهپور)

مشخصات پل‌ غازیان

طول این پل به ۲۱۰.۴۰ متر می­‌رسد. عرض آن به ۱۰متر. ارتفاع آن نیز از سطح آب بیش از ۶.۵متر است. پل ­غازیان ۵ دهانه ثابت دارد. یکی از دهانه­‌ها به صورت محرک طراحی شده و این بخش متحرک به طول ۲۵ متر است. پیش­‌تر این بخش متحرک بخاطر عبور کشتی­‌ها و بارکاس­‌های شیلات مورد استفاده قرار می­‌گرفت. برای حرکت قسمت متحرک، موتور مکانیکی مخصوصی تعبیه شده که دارای چرخدنده‌­های بزرگی­‌ست. پل غازیان سال‌هاست که دیگر امکان باز و بسته شدن را ندارد.

به طور کل محورها به یک الکتروموتور چهل اسبی متصل بودند. طراحی این موتور به گونه‌­ای بوده که می‌­توانست دوبرابر ظرفیت نیروی خود را تحمل کند. نکته‌ای شگفت­‌انگیز در طراحی این پل وجود داشت. چنانچه جریان برق قطع می‌شد اپراتور نیز می‌­توانست بوسیله دست آن را حرکت دهد. علت این امر برقراری توازن فیزیکی بواسطه قوه محرکی بود که در طراحی این پل درنظر گرفته شده بود.

(بیشتر بدانید: خرید آپارتمان با وام بانکی در محدوده پل غازیان)

مشخصات پل‌ انزلی

طول پل ­­انزلی برابر است با ۱۲۷.۵۰متر این پل به مانند پل­‌غازیان ۱۰متر عرض دارد. ارتفاعش حدودا ۶.۵متر است. پل سه دهانه دارد و متدلوژی ساخت آن به مانند پل ­غازیان است. بخش متحرک پل ­انزلی نیز به مانند همتای غازیانی خود است. طبق مشخصات ثبت شده در اسناد موجود اداره بنادر و کشتیرانی بندرانزلی، هر دو پل با ساختاری تماما بتنی مهندسی شده­‌اند.

این پل‌­ها توان تحمل بار ترافیک سنگینی از کامیونت­‌های باری ۱۸تنی، با فشار برخورد معادل ۲۰درصد را دارند. شاید برایتان جالب باشد که پل ­انزلی در بمباران سوم شهریور ماه ۱۳۲۰ بواسطه هواپیماهای شوروی دچار آسیب شده بود. آسیب‌های وارد مربوط به تیرهای روشنایی پل بود که بعدها مرمت شد.

(بیشتر بدانید: جاهای دیدنی بندرانزلی؛ در زمان سفر به انزلی از کجا دیدن کنیم؟)

فرآیند ساخت پل غازیان

نفرات اصلی هر تیم که بر روی ساخت پل کار می­‌کردند اکثرا سوئدی بودند. شخصی به‌­نام «مسیو جو آنی» سرپرست این تیم‌­ها بود. این فرد مدیریت تدارکات واحدها را برعهده داشت.

در بدو کار از بستر رودخانه و محل احداث پل­های انزلی و غازیان نمونه­ برداری انجام و به کشور آلمان ارسال شد. بعد از گذشت ۶ماه محاسبات فنی مهندسی، طراحی پل­‌ها صورت گرفت. در اولین اقدام هم، برنامه کارگذاری ستون­‌های پل‌­غازیان به اجرا درآمد. در این قسمت بیشترین تمرکز بر روی آر­ماتور و بتن‌­ریزی بود.

متصدی آرماتور بندی «موسیو هولم» بود. تصدیِ سیستم‌های برقی را «یوهانس» برعهده داشت. کارگرهای روسی ساکن انزلی هم مراحل اجرایی تخته کوبی بخش متحرک پل غازیان را انجام می­‌دادند. همه‌ی مراحل اجراییِ پروژه‌ی دو پُلی که از نظر تکنیکِ سازه از بهترین‌های جهان بودند ۱۸ ماه طول کشید.

بتن لازم از بخش جنوبی میدان گمرک تهیه و بواسطه واگن­‌های دستی از طریق ریل‌­های موجود منتقل می­‌شد. بخاطر نبود امکانات بتن­‌گیری صدها کارگر در این بخش فعالیت داشتند. روی هم رفته چیزی در حدود ۵۰۰ تا ۶۰۰ کارگر ایرانی و خارجی بر روی پروژه پل­‌ها کار می­‌کردند. بعد از اتمام میخکوبی پل ­غازیان، سریعا پروسه میخکوبی پل ­انزلی آغاز شد.

نقل است که وقتی بتن‌­ریزی بخش محرک پل ­غازیان در حال انجام بود، مهندسین مربوطه با ایجاد وقفه‌ای جریان کار را متوقف کردند. در جریان سخنرانی مهندسین خارجی، لیستی از نفرات حاضر در پروژه با سمت‌هایی که داشتند، و نیز شرحی از چگونگی احداث پل بر لوحی در ابعاد ۴۰*۳۰ تهیه و در بخشی از بتن‌­کاری به یادگار قرار دادند.

(بیشتر بدانید: دهکده ساحلی بندرانزلی کجاست و در چه سالی احداث شده است؟)

پل­ غازیان اولین پل متحرک ایران

پل ­غازیان اولین پل متحرک ایران بود. به طوری که مسئولین شرکت­‌های مجری این پل­‌ها، مدعی بودند تا آن زمان فقط سه پل با این طراحی و دستور ساخت در دنیا احداث شده بود. قسمت متحرک پل­‌های انزلی و غازیان متشکل از دو بخش بود. همانند دوکفه ترازو عمل می­‌کرد. در مقاله‌­ای که پیش­تر با هدف احیا پل غازیان بواسطه «حسین آلادینی» از کارشناسان حوزه صنعتی نگاشته شده نکات حائز اهمیتی از بخش متحرک پل قید شده است.

اولین اپراتورهای پل ­غازیان افرادی به نام «فرودین روانی غازیانی» و «سلودین پاشا ایراونی­‌پور» بودند.

قسمت متحرّکِ پُل غازیان، حول یک محور لولایی قرار داده شده. این قسمت از دو بخش تشکیل شده است. یک سمت ۲۵ متر طول دارد و در سویی دیگر ۶ متر. طراحانِ آلمانی تعادل این دو بخشِ بلند و کوتاه از قسمت­‌های متحرک را به واسطه‌ی تعبیه‌ یک وزنه‌ی بتنیِ تعادلی، در بخش ۶ متری پل تنظیم کرده‌اند.

به دلیلِ در دسترس نبودن نقشه‌های فنی، بررسی‌های میدانی که بواسطه نامبرده صورت گرفت، نشان می‌هد که برای تامین برق قطعات و تجهیزات از یک دستگاه دیزل ژنراتور، مارک DIESEL+ POLAR ATLAS ساخت کشور «سوئد» استفاده می‌شد.

علاوه بر این در انتهای قسمت متحرکِ ۲۵متری، موتورگیربکسی تعبیه شده بود که نقشِ نگهدارنده و ضامن تثبیت کننده در زمان پایین بودن پل را ایفا می­‌کرد. عملکرد این بخش تحت‌تاثیر زنجیر مخصوصی بود که امکان عملکرد دستی آن ‌را هم محقق می‌ساخت.

 کلیّه این عملیات بواسطه اپراتور پل صورت می­‌گرفت. اولین اپراتورهای پل ­غازیان افرادی به نام «فرودین روانی غازیانی» و «سلودین پاشا ایراونی­‌پور» بودند. این اپراتورها اقدامات لازم را از روی تابلو برقِ روی پُل انجام می‌داند. هنوز هم این تابلو بالای پُل وجود دارد. جالب است بدانید کلیّه‌ تجهیزاتی که به آن‌ اشاره شد هم‌چنان وجود داشته و قابل رویت‌­اند. (بیشتر بدانید: ابنیه تاریخی بندر انزلی و مشخصات کامل آنها؛ ۱۳ بنای مهم)

حواشی ساخت پل ­غازیان­

حواشی ساخت پل غازیان بندرانزلی مقارن بود با وزارت «رجبعلی منصور» در دوران رضاشاه. دوره‌­ای که قراردادهای مهم عمرانی، و ساخت و سازهای ضروری از جمله پل­‌های ارتباطی مازندران و پل ­غازیان بندرانزلی (بندرپهلوی)، بواسطه قراردادی با شرکت­‌های خارجی از جمله شرکت «سنتاب» منعقد و انجام شده بود.

بر اساس صورت‌­جلسه‌­ای که در تاریخ ۲۸ اسفند۱۳۱۴ تهیه و تنظیم شد، وزیر عدلیه لایحه‌­ای را تسلیم مجلس کرد. صحبت از اتهاماتی بود که در جریان ساخت پل­ غازیان و پل‌­های مازندران اتفاق افتاده بود. این در حالی بود که در ۲۷ دی ۱۳۱۴علی منصور از وزارت راه برکنار شد.

کمیسیون عدلیه در تاریخ مذکور گزارشی را منتشر کرد. در این گزارش «على‌اصغر طالقانى» مدیر داخلى شرکت سنتاب عنوان داشت که مبلغ یکصد و پنجاه هزار ریال به علی منصور پرداخته است. این پرداخت علت­‌دار در سه نوبت براى امضاء قرارداد پل‌ها صورت گرفته بود.

علاوه بر این، به استناد صورت­جلسه مذکور، على‌اصغر طالقانى اینطور بیان کرده بود که فقط مبلغ پنجاه هزار ریال بخاطر امضاى قرارداد پل غازیان به على منصور پرداخته است. طبق شواهد اینطور عنوان شده که جریان امر مناقصه پل­‌غازیان در دو مرحله پیگیری شده.

اولین بار کمیسیون مناقصه به عضویت مهندس شقاقی تشکیل شده و در نتیجه آن زمان برگزاری مناقصه به دلایلی تمدید گردیده است. در جریان مرحله دوم کمیسیون مناقصه که به ریاست امیر اصلانى بوده و به نفع شرکت سنتاب، شخص امیر اصلانى بنا به اعتراف خود بیان می­‌کند که ۱۴۰هزار ریال از مدیر شرکت سنتاب دریافت کرده و على منصور نیز کاملا به این موضوع آگاه بوده است.

منصور با این اتهام که مستقیما در جریان این پروژه­‌های عمرانی رشوه دریافت کرده روبرو شده بود. علاوه بر اینها از رشوه‌گیری مدیران زیردست خود خبرداشته در حالی که برخوردی با آنها صورت نگرفته. ضمنا کاملا مشخص شده که مناقصه پل­‌ها از جمله پل غازیان بدل به یک معامله پنهان شده است.

در پایان این پیگیری­‌ها منصور بواسطه هیئت عمومی مستشاران دیوان عالی تبرئه شد. در ۳۱ مرداد ۱۳۱۵ این هیئت با ریاست «رضا­قلی هدایت» جلسه‌­ای را برای صدور حکم تشکیل داد. بعد از گذشت دو روز دادگاه به پایان رسید. و منصور تبرئه شد.

نقل است که هنگام افتتاح پل ­غازیان رضاشاه دستور داده که مهندسین پروژه و نفرات همراه، زیر پل قرار بگیرند. اینکه اگر پل ایمن نباشد و اتفاقی رخ داد بر سر همان مجریان پروژه آوار شود. این نقل قول بنظر می­‌رسد صحت نداشته باشد. چراکه رضاشاه برای افتتاح پل غازیان در بندرانزلی حضور نداشته است. 

رضاشاه از تبرئه علی منصور بسیار ناراحت و ناراضی بود. در پی این نارضایتی، رضاقلی هدایت، رئیس دیوان عالی را از سمتش عزل کرد. و اقداماتی اصلاحی در وزارت دادگستری صورت داد. از همین رو برای افتتاح پل‌­غازیان به بندرانزلی نیامد. (بررسی کنید: حضور لهستانی‌ها در بندر انزلی؛ چرا و چطور شد که لهستانی‌ها به انزلی آمدند؟)

شباهت پل غازیان به پل تروتسکی

شباهت پل­‌ غازیان با پل تروتسکی کاملا مشهود است. پل‌ غازیان در زمان خود بسیار متجددانه طراحی شده بود. از معماری پل تا اجرا و حتی ویژگی­‌هایی همچون مسیر آبی، موقعیت و محیط پیرامون پروژه همگی جز عواملی بوده تا این پل­ جلوه بصری فوق‌­العاده‌­ای داشته باشد.‌

پیش­تر در مقاله‌­ای با عنوان «پل را بجنبان» موردی ویژه به صورت کیس بازسازی بخشِ متحرّک پُل تاریخی غازیان مطرح شده بود. ظرفیتی که قطعا منجر به توسعه بخش گردشگری بندرانزلی می­‌شد. در این مقاله از پلی یاد می­‌شود که همچنان پس از گذشته سال­‌ها پابرجاست. پلی که از پل ­غازیان سن ساخت بیشتری داشته اما در  ظاهر، همسانی محیطی و مشابهت فراوانی دارند. گو اینکه «پل ترینیتی» خواهر­خوانده پل­ غازیان باشد.

به جرات می‌­توان گفت که «پل ترینیتی» نزدیک­‌ترین نمونه حی و حاضر به پل ­غازیان است. پلی که به «پل تروتسکی» هم معروف است. پل تروتسکی سومین پل دائمی در سراسر نوا در پترزبورگ بود که بین سال‌های ۱۸۹۷ تا ۱۹۰۳ توسط شرکت فرانسوی Société de Construction des Batignolles ساخته شد. پل «ترینیتی» در سن پترزبورگ روسیه با قدمتی بیش از پل ­غازیان هچنان با صلابت و زیبا پابرجاست. بخش متحرک آن هنوز فعال است.

جمع‌بندی

• «پل‌­ غازیان» و «پل انزلی» از قدیمی‌ترین سازه‌های این شهر بندری هستند.
• این دو سازه قدیمی و بسیار زیبا دو پهنه غازیان و انزلی را بهم وصل می‌کنند.
• پل غازیان به دلیل چشم‌انداز بینظرش به اسکله کشتیرانی و همچنین مرداب انزلی مقصد بسیاری از گردشگران است.
• این پل اولین پل متحرک ایران محسوب می‌شود.
• پیش از احداث پل غازیان رفت ­وآمد بین این سه بخش «غازیان»،«میان­پشته و قلم گوده» و «انزلی» بواسطه قایق امکان پذیر بود.
• پل غازیان به واسطه مهندسان خارجی طراحی و اجرا شده بود.
• پروژه ساخت پل‌های انزلی و غازیان در سال ۱۳۱۴ شمسی آغاز شد.
• شرکت­‌های سوئدی «سونسکاانترپرناد» و «موتلا» و شرکت آلمانی «سنتاب» جز پیمانکاران این پروژه بودند.
• نفرات اصلی هر تیم که بر روی ساخت پل کار می­‌کردند اکثرا سوئدی بودند.
• طول این پل به ۲۱۰.۴۰ متر می­‌رسد. عرض آن به ۱۰متر. ارتفاع آن نیز از سطح آب بیش از ۶.۵متر است.
• پل ­غازیان ۵ دهانه ثابت دارد. یکی از دهانه­‌ها به صورت محرک طراحی شده و این بخش متحرک به طول ۲۵ متر است.
• «پل ترینیتی» نزدیک­‌ترین نمونه حی و حاضر به پل ­غازیان است.
• حواشی ساخت پل غازیان بندرانزلی مقارن بود با وزارت «رجبعلی منصور» در دوران رضاشاه.

در پایان می‌توانید برای مطالعه مقالات بیشتر در این خصوص به صفحه تاریخ جامع انزلی مراجعه کنید. برای آشنایی با بهترین محلات بندرانزلی کافی‌ست وارد بخش راهنمای محلات شوید. همچنین برای بررسی و تحقیق در خصوص خرید ملک در بندرانزلی می‌توانید با کارشناسان ما تماس بگیرید.

(آخرین بروزرسانی در ۱ بهمن ۱۴۰۲)