حمام‌های تاریخی انزلی؛ معرفی ۱۰ گرمابه قدیمی و تخریب شده این شهر بندری

حمام‌های تاریخی بندرانزلی سال‌هاست که به فراموشی سپرده شده‌اند. دیگر خبری از حمام‌های عمومی یا گرمابه‌ها نیست. دیگر دوران نشستن‌های جمعی بر کناره حوضچه‌های آب و کیسه کشیدن دلاک‌ها انگار به سر آمده است. تنها تاریخچه طول و درازی از این مناسک مرسوم در حمام‌های قدیمی به جا مانده که نگاه به این تاریخ، اطلاعات بسیاری از فرهنگ و آداب و رسوم مردم آن دوران پیش روی ما خواهد گشود.

پیداست که حمام‌های عمومی از هزاران سال پیش رواج داشته‌اند. از مصر و بین النهرین گرفته تا سلطنت روم و در خاورمیانه از دوران سلطنت عثمانیان، در کشور ما، گرمابه‌های ایرانی از دوران صفویان و قاجاریان باب می‌شود که کاملا در فرهنگ و سبک زندگی مردم آن زمان بازنمود داشته است.

در این مقاله، به قدر اطلاعات موجود و به استناد مطالب مندرج در تاریخ جامعه انزلی، نوشته مرحوم عزیز طویلی، مهم‌ترین حمام‌های تاریخی بندرانزلی را با هم مرور خواهیم کرد. حمام‌هایی که قدیمی‌ترین‌شان در حدود ۳۰۰ سال پیش ساخته شده است. گرمابه‌هایی که بعضی‌شان در نوع خود مثال زدنی‌اند. «رابینو» محقق و تاریخ‌نگار، طبق نوشته‌ای در سال ۱۲۹۰ شمسی، برابر با ۱۹۱۱ میلادی، درباره حمام‌های انزلی اینطور عنوان می‌کند: 

«انزلی ده حمام دارد که عبارتست از: ۱- حمام شاه یا سه شنبه ۲- حمام بازار یا شنبه ۳- حمام داروغه یا یکشنبه ۴- حمام حاجی میرزا زکی یا جمعه ۵- حمام عمید همایون ۶- حمام حاجی‌رضا علی‌اف ۷- حمام مشهدی کاظم‌اف ۸- حمام تازه آباد ۹- حمام پنجشنبه ۱۰- حمام شاه کوچه یا چهارشنبه.»

۱. حمام شاه

حمام شاه بندرانزلی یکی از قدیمی‌ترین حمام‌های شهر بود که پادشاهانی مثل ناصرالدین شاه، احمد شاه و رضا شاه در این گرمابه حمام کرده بودند. حمام شاه بواسطه «امیر هدایت الله فومنی» معروف به «گیلانشاه» در سال ۱۱۲۰ شمسی ساخته شد و مدت‌ها به دست دولت آن زمان اداره می‌شد.

در اواخر دولت قاجاریه این گرمابه عمومی را شخصی به نام «عبدالحسین شفاهی» خریداری نمود. و پس از مدت‌ها بهره‌برداری از این مکان، آن را به شخصی به نام «کشوری» فروخت. از حمام شاه انزلی در بسیاری از سفرنامه‌ها و کتاب‌ها یاد شده است. (بیشتر بدانید: تربه‌گوده بندر انزلی؛ تفرجگاه ناصرالدین شاه قاجار)

این گرمابه با دو و نیم قرن قدمت، جزو بناهای تاریخی بندرانزلی محسوب می‌شده است. «فریزر» محقق و جهانگرد انگلیسی در سفرنامه خود، حمام شاه انزلی را در نوع خود کم‌نظیر قلمداد کرده است. حمام شاه، مزین به هنر کاشی‌کاری و شیشه‌کاری هنرمندانه‌ای بود. شیشه‌های سقف و گنبد‌های این مکان از ۲۰۰سال پیش، تا قبل از تخریب آن دست نخورده باقی مانده بود. در پشت بام حمام دو منبع بزرگ آب سرد و آب گرم به شکل دو استخر قرار داشت.

• تونل‌های مرموز

گفتنی‌ست در زیر زمین حمام شاه، تونل‌های متعددی وجود داشته. ابعاد این تونل‌ها به اندازه‌ای بوده که یک نفر با قد متوسط به راحتی از آن عبور می‌کرده. تونل‌ها ظاهرا راهروهایی پنهانی بوده‌اند. اینکه دقیقا از این تونل‌ها برای چه استفاده می‌شده اطلاعات زیادی در دسترس نیست. در آن زمان اداره مالیه موظف بوده در زمان آمدن شاهان و وزرا به بندرانزلی، حمام را برای استحمام‌شان آماده کند.

ظاهرا پس از این دوره کوتاه از حضور چهره‌های شاخص سیاسی در انزلی، حمام تا سفر مجدد تعطیل و بلااستفاده باقی می‌مانده. با توجه به اینکه رجال سیاسی و نفر اول مملکت از این مکان استفاده می‌کرده‌اند، شاید بتوان اینطور برداشت کرد که این تونل‌ها، خروجی‌های اضطراری برای مواقع ضروری بوده است.

• یادداشت‌های تاریخی از حمام شاه

در کتاب «تاریخ جامع انزلی»، «عزیز طویلی» نویسنده کتاب، نقل قول‌هایی را از کتاب‌های تاریخی عنوان می‌کند که حمام شاه را به تاریخ گره می‌زند. کتبی ارزنده که هر کدام به سهم خود اشاره‌ای آشکار به حمام شاه و انزلی داشته. صفحه ۲۱۷ کتاب حماسه کویر:

«آری هنوز مردم بندرپهلوی در حمام همین هدایت الله خان تن‌شویی می‌کنند.»

صفحه ۳۹ تاریخ و جغرافیای دارلسلطنه، شاهزاده نادرمیرزا د درباره جهانگیر میرزا در سال ۱۲۶۰ شمسی:

«چنانکه وقتی از اردبیل به تنهایی به انزلی شد که در گیلان بندر است، او را به گرمابه، مردی اردبیلی شناخت. اینکار نه نیکو بود که او را دشمنان به درگاه بودند، دروغی چند سرهم نهاده، سخن‌ها گفته که نایب‌السلطنه همی خواهد رشت را ضمیمه آذربایجان کند. چونانکه نجمه و همدان به حیلت و بهانه مستولی شد و جهانگیرمیرزا مردی نه خورد است که خودسر به انزلی و خاک رشت که آمد و برفت که مردم را پنهانی دیدار کند.»

(بیشتر بدانید: جاهای دیدنی بندرانزلی؛ در زمان سفر به انزلی از کجا دیدن کنیم؟)

۲. حمام‌های علی‌اف

حمام‌های «علی‌اف» جز گرمابه‌های قدیمی شهر بندرانزلی محسوب می‌شد. این مکان بواسطه بازرگانی معروف به نام «علی‌اف» در سال ۱۳۸۷شمسی ساخته شده بود. ساختمان حمام علی‌اف در انتهای خیابان سپه قرار داشت.

حمام علی‌اف در آن زمان مدرن‌ترین حمام ایران محسوب می‌شد. حمام علی‌اف هم  بخش مردانه و هم زنانه داشت. به همراه ۴ حمام خصوصی نمره دار که بعدها گسترش یافت. بخش مردانه دارای صحن بزرگ، خزینه آب گرم، خزینه آب سرد، دوش و در جنوب شرقی صحن بزرگ سونا طراحی شده بود.

در طراحی و ساخت این حمام از مستغلات و متد‌های به‌روز استفاده شده بود. این برای اولین بار بود که یک حمام عمومی با استاندارد لوله‌کشی فاضلاب و کانال‌کشی برای اگوسازی جهت خروج فاضلاب‌های زائد طراحی می‌شد. اگوها از آجر ساخته شده بود و روی آنها طاقی قرار داشت. این اگوها از وسط خیابان سپه می‌گذشتند. 

نمای حمام‌ها با سنگی کار شد که به «کپورداشی» معروف بود. این سنگ‌ها و مصالح مورد نیاز برای ساخت حمام‌ها از بادکوبه آورده می‌شد. حتی به لحاظ بصری، معماری بنا، شباهت زیادی به ساختمان‌های بادکوبه داشت. (بیشتر بدانید: ابنیه تاریخی بندر انزلی؛ ساختمان‌های معروف این شهر بندری)

۲. حمام گلشن

حمام «گلشن» که با نام حمام «حسین بالا» هم شناخته می‌شد در کنار رودخانه کلویر روگا – خیابان مرداب، و تقریبا مقابل «پیله علی باغ» قرار داشت. طبق بررسی‌های به عمل آمده به نظر می‌رسد که این گرمابه در سال ۱۲۹۵ شمسی در انزلی احداث شده بود.

پیش از آنکه حمام حسین بالا در آن منطقه و در آن زمین ساخته شود، خوک‌داری «یکیم‌اُف» در آنجا قرار داشته است. «حسین بالا فتحعلی‌اف» پس از احداث گرمابه، سه قسمت مردانه، زنانه و نمره خصوصی را به این مکان اختصاص می‌دهد. سنگ‌ها و مصالح این ساختمان نیز به مانند حمام علی‌اف از بادکوبه به انزلی آورده شده بود.

نکته قابل توجه در خصوص گرمابه‎‌های مذکور این است که مردم به خاطر پرورش خوک و نیت یکیم‌اف در آن زمین، بنا به دلایلی که به نظر ناشی از عدم آگاهی و اعتقاداتی کور که قدرت استدلال منطقی و مطلوب مردم را عاطل کرده بود، از رفتن به حمام اجتناب می‌کرده‌اند. حسین‌ بالا در این جریان ناچار می‌شود که اقدامی رندانه را ترتیب دهد.

او نزد مرحوم «سید حسن شریعتمدار» امام جمعه مسجد گلشن می‌رود و با توسل به او مشکل را برطرف می‌کند. پس از آنکه شریعتمدار در آنجام حمام کرده و در صحن آن نماز می‌خواند مردم تحت تاثیر قرار گرفته و رفته‌رفته به گرمابه حسین بالا رغبت نشان می‌دهند. (بررسی کنید: نکات تاریخی بسیار مهم درباره پل غازیان و حواشی ساخت آن)

۳. حمام دوشنبه

حمام «دوشنبه» انزلی به همراه حمام «تازه آباد» که به حمام «سردار منصور» نیز شهرت داشت توسط سردار منصور، حاکم وقت انزلی و مالک قسمتی از غازیان احداث شد. این گرمابه در حوالی سال‌های ۱۲۸۸ شمسی و در خیابان سپه و مقابل مسجد ساخته می‌شود. حمام سردار منصور جز گرمابه‌های بسیار زیبای انزلی بود که معمولا ثروتمندان معروف شهر به آنجا می‌رفتند. برعکس حمام علی‌اف که معمولا مردمان طبقه پایین از آن بهره می‌بردند.

۴. حمام سه‌شنبه

حمام «سه‌شنبه» بندرانزلی با نام حمام «حاج امین» شناخته شده بود. این گرمابه عمومی چند سال پس از ساخت حمام پنج‌شنبه بواسطه همان سازنده یعنی شخص معین التجار ساخته شد. این بنا در سال ۱۲۷۴ شمسی نزدیک کهنه بازار، در ۱۵۰ متری حمام پنج‌شنبه و درست در سمت غرب مسجد سرخی احداث شد. (بیشتر بدانید: ۶ نکته جالب درباره شهر بندر انزلی؛ شکل‌گیری، نام‌گذاری و روایات تاریخی)

۵. حمام چهارشنبه

حمام «چهارشنبه» در «شاه کوچه» بندرانزلی و نزدیک رودخانه کلویر روگا قرار داشت. این گرمابه به دست جد بزرگ خانواده «عظیمی» ساخته شده بود. این مکان به حمام شاه کوچه نیز شهرت داشت. بعد از انقلاب این مکان تعطیل و به متروکه‌ای تبدیل و سال‌ها بعد به ویرانه‌ای بدل شد. نقل است که مرحوم «عباس زیرک‌جو» آنجا را خریداری کرد و بعد‌ها به کارگاه موزاییک‌ سازی تبدیل شد.

۶. حمام پنج‌شنبه

«حمام پنج‌شنبه»، جز قدیمی‌ترین گرمابه‌های انزلی، در کهنه بازار بندر، و در زمان ناصرالدین شاه ساخته شده بود. ساخت این حمام در سال ۱۲۶۴ شمسی به پایان رسید. ساخت این حمام نیز به همان سبک قدیمی و به مانند حمام علی‌اف بوده است. حمام پنجشنبه و حمام سه شنبه را شخصی به نام «معین التجار» جد بزرگ خانواده «جزیره‌ای» ساخته بود. (بررسی کنید: املاک ویلایی در بهترین نقاط شهر انزلی)

۷. حمام عمید همایون

حمام «عمید همایون» توسط حاکم آن زمان انزلی، شخص «عباس خان عمید همایون» ساخته و پرداخته شد. ساختمان گرمابه در کوچه «ایزد آرا» قرار داشت. گرمابه بنظر می رسد در حدود سال ۱۲۸۸ تا ۱۲۹۳ ساخته شد. بنا کاشی‌کاری‌های بسیار زیبایی داشت. گرمابه شامل دو حمام عمومی و خصوصی بوده که بخش خصوصی آن به طرف خانه خود حاکم و بخش عمومی به شارع عام ارتباط داشت.

۸. حمام شرکا

حمام «شرکا» مقابل کاروانسرای «معین» و پشت اداره تلفن قدیم (حاج کوچ‌اصفهانی) احداث شده بود. گفتنی‌ست که این حمام بواسطه جمعی از بازرگانان بندرانزلی و رشت ساخته شده بود و به همین دلیل با نام حمام شرکا معروف و مشهور بود. اطلاعات و جزییات بیشتری در خصوص سال ساخت این گرمابه در دسترس نبوده اما به نظر می‌رسد هم دوره حمام عمید همایون بوده باشد. (بررسی کنید: املاک آپارتمانی اکازیون در انزلی و حومه)

۹. حمام داروغه

حمام «داروغه» از معروف‌ترین حمام‌های تاریخی بندرانزلی بوده است. این گرمابه در گذشته پشت اداره دخانیات قرار داشت. و چون محل استقرار داروغه‌ها جنب حمام بوده در بین اهالی شهر با همین نام شناخته شده بود.

حمام داروغه انزلی را ابتدا «حاج میرزا خلیل» مدیریت می‌کرد که بعد از مدتی در سال ۱۳۲۲ شمسی این ملک و مستغلاتش را به شخصی به نام «میرزا صادق خان محتشم‌الملک امیر تومان» و «حاجی میرزا محمد‌علی معین‌السلطنه» واگذار کرد.

این حمام سال‌ها دست به دست گشته و در نهایت به شخص «حاج یوسف زمانی» رسید. مرمت و رسیدگی مجدد این گرمابه تماما بواسطه یوسف زمانی صورت گرفت. حتی در پایان بازسازی بنا، کتیبه‌ای بر سردر حمام داروغه نصب می‌شود که در آن نوشته شده بود:

 «ز پول حاجی زمان اف، شده تعمیر این حمام.»

این حمام قبل از سال ۱۳۱۴ شمسی یعنی قبل از ساخته شدن پل‌های معروف غازیان و انزلی، همزمان با «چهارسوق» و «بازار قدیمی» تخریب شد. گفتنی‌ست چاه این حمام همچنان پشت اداره دخانیات وجود دارد. در پایان اگر علاقمند به موضوعات مرتبط هستید، پیشنهاد می‌کنیم مقاله جذاب و خواندنی گورستان‌های تاریخی بندر انزلی را حتما مطالعه کنید. علاوه بر این برای بازدید از عناوین متنوع، املاک و مستغلات موسسه خانه انزلی می‌توانید از طریق لینک وارد صفحه اصلی شوید. همچنین برای کسب اطلاعات درباره اقامت در خانه‌های اجاره‌ای برای اقامت موقت و تفریحی در بندر انزلی با شماره‌های مندرج در پایین سایت تماس حاصل نمایید.

منبع:

• با دخل و تصرف از تاریخ جامع انزلی، طویلی
• عکس شاخص، قطعه‌ای از کاشی حمام عمید همایون
• آخرین بروزرسانی در تاریخ ۵ اردیبهشت ۱۴۰۱