پیشینه بندر انزلی (بندر پهلوی): شکل‌گیری، نام‌گذاری و روایات تاریخی

به جرات می‌توان گفت در میان شهرهای شمالی کشور، بندر انزلی (بندر پهلوی در قدیم) یکی از مهم‌ترین شهرها قلمداد می‌شود. بندرانزلی اولین بندر تجاری و بزرگ­‌ترین بندر در سواحل جنوبی دریای خزر است. شهری که اولین روشنایی برق در ایران را به خود دیده و خیابان­‌های آن به عنوان نخستین شهر ایران، میزبان اتومبیل بوده است.

این بندرگاه از دیرباز، نه فقط به دلایل تجاری، بلکه به‌واسطه امیختگی‌اش با طبیعت و جریان‌های جذاب تاریخی و سیر تحولات آن و همچنین ساختار شهری (که با کمی اغماض می‌توانیم نمونه آن را در کشورهای اروپایی پیدا کنیم) برای بسیاری از گردشگران ایرانی و خارجی مقصدی مهم قلمداد می‌شود. هر چند که باید بپذیریم این شهر بندری به مانند بسیاری از شهرهای ایران، به سبب نابه‌سامانی مدیریت شهری و ذهنیت مغشوش برای توسعه، رفته رفته چهره‌ای دگرگون شده پیدا کرده است.

روایت‌های بسیاری از جریانات، رویدادها و تحولات این شهر در دوره‌های زمانی متفاوت (مقصود اصلی از گذشته) چه در منابع خارجی، سفرنامه‌های مهم (مانند یادداشت‌های رابینو و سایر سیاحان) از سراسر دنیا و افراد داخل کشور از «دوران قاجار» تا به الان به ثبت رسیده است.

 منابع تصویری و روایت‌ها هر کدام چهره‌ای متفاوت و بسیار جذاب از این شهر بندری را توصیف و به نمایش می‌گذارند. این چهره متفاوت از بندر انزلی، محصول شکل‌پذیری فرهنگی و یا ماحصل تغییراتی بوده که به رویداد‌های تاریخی و نقش این شهر در دل این تحولات گره خورده است. در این یادداشت به طور خلاصه به ۶ نکته جالب توجه اشاره خواهیم کرد. نکاتی که شاید پاسخی برای بسیاری از سوالات شما باشد.

۱. انزلی فرزند دریای خزر است

آراء یکسان و دقیقی در مورد قدمت پیدایش انزلی وجود ندارد. این­ که انزلی نام خود را از مرداب انزلی وام گرفته است و یا بالعکس هم دقیق و مشخص نیست. اما آن چه روشن است انزلی فرزند دریای خزر است و مرداب انزلی پس از پیدایش انزلی به وجود آمده و زاییده اوست.

پس از آن هم شهر به دو نیمه نامساوی تقسیم شده که امروز شاهد آن به شکل دو بستر «انزلی» و «غازیان» هستیم. دو تکه جدا افتاده از رسوبات دریا که به وقت کم بودن آب از زیر آن نمایان شده‌اند و سالیانِ بعد، پل­‌‌های­ تاریخی غازیان و انزلی این دو را به هم وصل کرده‌اند. و انگار این‌­گونه است که پل­‌ها ستون­‌های اتکای شهرند بر نقطه ثقل دریا.

اعتقاد بر این است که در ابتدا دو منطقه انزلی و غازیان وجود داشته‌‌اند و سپس مرداب انزلی که خود قدمتی حداقل 15000 ساله دارد به وجود آمده است. البته این تاریخ به زعم نگارنده جای تردید دارد و تایید صحت آن نیازمند منابع بیشتری است.

به استناد قدیمی­‌ترین نوشته­­‌های تاریخی که از انزلی در آنها یاد شده، سال 863 هجری قمری این شهر دهکده‌ای بسیار کوچک بوده است. در حال حاضر انزلی شبه جزیره­ است و براساس تعاریف جغرافیاییِ شبه جزیره و ویژگی­‌های آن، از سه طرف به آب و از یک طرف به خشکی محدود است.

(بیشتر بدانید: دهکده ساحلی بندرانزلی چگونه و به دست چه کسی ساخته شد؟)

۲. ریشه‌یابی نام‌های انزلی و غازیان

بندرانزلی از دیرباز تا سال 1304 به همین نام خوانده می­‌شده است. اما بین سال­‌های 1304 تا پیش از انقلاب 1357 نام آن به بندر پهلوی تغییر یافت. و مجددا پس از آن و تاکنون به نام «بندر انزلی» شناخته می­‌شود. در مورد وجه تسمیه «انزلی» روایات بسیاری وجود دارد.

از برادران ترکمنی به نام‌­های انزان و غازان که وارد منطقه انزلی و غازیان می‌شوند و آنجا را برای سکنی برمی­ گزینند و به نام خود می­‌خوانند، تا ریشه­‌یابی آن در زبان­‌های یونانی و عربی. عده‌­ای معتقدند ریشه انزلی از کلمه عربی «انزل» به معنای فرود آمدن است. و عده ­ای دیگر ریشه آن را در کلمه یونانی «انزلوس» و به همان معنای بندر می­‌پندارند.

اما شاید یکی از منطقی­‌ترین روایات در این زمینه تعریف جهانگیر سرتیپ­ پور در کتاب «ریشه­‌یابی واژه­‌های گیلکی» است که از «انزل» یا همان انگر به معنی «لنگر» یاد می­‌کند. یعنی انزلی را مساوی و به معنای لنگرگاه می­‌داند. به نظر می­‌رسد این واژه‌­یابی باتوجه به موقعیت انزلی بیش­تر مورد قبول می­‌نماید.

درباره علل نامگذاری غازیان نیز موارد مختلفی گفته و شنیده می­‌شود. یکی همان روایت برادران ترکمن است که در نامگذاری انزلی به آن اشاره کردیم. و در جایی دیگر صحبت از محل نشستن غازها به میان می­‌آید که منجر به نامگذاری غازیان (جمع غازها) شده است.

روایات دیگری مبنی بر ریشه‌­یابی این واژه در زبان ترکی وجود دارد. کلمه بغاز در ترکی به معنای گلوگاه و تنگه است. در قسمت جنوبی غازیان و در محل فعلیِ پل غازیان چند شاخه رودخانه به دریا می‌­ریزند. که در ابتدای کانال حالت گلوگاه و تنگه را ایجاد کرده و نامگذاری غازیان را توجیه می­‌کند.

در لغت­ نامه دهخدا اما، از غازیان به عنوان جمع فارسی «غازی» نام برده شده که بر جنگجویان و سپاهیان دلالت دارد. غازیانِ کنونی محل استقرار نیروی دریایی و واحدهای آموزشی در گذشته بوده است. همین مورد نیز می‌تواند علل و عوامل این نام را توجیه کند (در همین رابطه: اجاره روزانه خانه نزدیک بندرگاه و محدوده تاریخی بندر انزلی)

۳. نقش روایات، قصه چراغ پشتان

مردم به عنوان اهالی یک شهر نقش مهمی در بازپروری روایات مربوط به آن دارند. افسانه­‌ها و تاریخی که بر یک شهر رفته بسیار مهم است. خواه مدارک و اسنادی برای ردیابی واقع­‌گرایی آن در تاریخ موجود باشد و خواه در حد حکایات و افسانه­ بماند. این داستان­‌ها سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر منتقل می­‌شوند و ناخودآگاه جمعی مردم یک شهرند. آنها بر تاریخ هنری، اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی شهر در طول تاریخ اثر خواهند گذاشت.

در میان اهالی بندرانزلی به خصوص افراد سالخورده‌­ روایت از شهری گمشده سینه به سینه  نقل شده است. داستانی از شهر چراغ ­پشتان که به همراه جمعیت 400 تا 600 نفری­‌اش در یک شب به زیر آب می‌­رود. این در حالی‌ست که روایت مکتوبی از این قصه برای گره زدن آن به تاریخ بندرانزلی وجود ندارد.

آن چه به قلم مرحوم عزیز طویلی (نگارنده کتاب تاریخ شفاهی انزلی) درآمده و آن چه که مرحوم حامد خسروی (مستندساز) در فیلم کوتاه چراغ پشتان ساخته و کارگردانی‌ کرده هم موید همین موضوع است. که به واقع نمی‌توان گفت چراغ پشتان افسانه‌ای کهن است؟ یا واقعیتی ناقص. و اگر چنین شهری به واقع وجود داشته دقیقا بر این شهر و مردمانش چه گذشته است؟ اما به یقین می‌توان گفت هنوزاهنوز هیچ کس از سرنوشت شهر غرق شده و مردمان گمشده به درستی چیزی نمی‌داند.

براساس گفته­‌ها پیشینه چراغ­ پشتان به قبل از پیدایش انزلی برمی­‌گردد. و از نظر موقعیت جغرافیایی، مرداب انزلی در قسمت جنوبی این منطقه واقع شده است. نقل قول‌های بسیاری از وجود حمام­‌ها و مساجد در چراغ پشتان خبر می‌­دهد. که در صورت پذیرفتن درستی این امر، شاهد بر این مدعاست که چراغ پشتان شهری پرجمعیت بوده است.

در همین روایات سینه به سینه، چراغ پشتان را محل توقف کرجی­‌های باربری می­‌دانند، که صبح اول وقت از آن منطقه به سمت انزلی حرکت می­‌کرده‌­اند. و این خود بر اهمیت سوق‌الجیشی چراغ پشتان صحه می‌گذارد. همان طور که گفتیم بندرانزلی تکه­‌ای از دریاست که از دریا جدا ‌مانده. با این اوصاف شاید ‌بتوانیم چراغ پشتان را فرزندی از دریا بدانیم که به آغوش مادر خود بازگشته است.

(بیشتر بدانید: خرید آپارتمان نزدیک دریا در بندرانزلی)

۴. انزلی و همزیستی با فرهنگ‌ها

بندرانزلی اولین بندر تجاری و بزرگ­‌ترین بندر در سواحل جنوبی دریای خزر است. شهری که اولین روشنایی برق در ایران را به خود دیده و خیابان­‌های آن به عنوان نخستین شهر ایران، میزبان اتومبیل بوده است. از 200 سال پیش و در دوران قاجار، روز به روز بر توسعه تجاری این بندرگاه افزون می­‌شود. هر چند که در نیم قرن اخیر این رشد به ناگاه متوقف و زنگ سقوط آن نواخته شد.

این بندر شاهراه رفت­ و آمد به روسیه و تبادل مسافر بوده است. صادرات و واردات به وسیله کشتی­‌ها و از این مسیر دریایی انجام می­‌شد. مسیر رفت ­و آمد ایران به اروپا نیز از بندرانزلی بود و  یکی از امن­‌ترین و راحت­‌ترین مسیرهای عبور و مرور به شمار می­‌رفت. به همین علت از بندانزلی به عنوان دروازه اروپا نام می­‌برند.

درست همین­ جاست که از انزلی به عنوان بستری شهری جهت پذیرش ملیت­‌های دیگر سخن به میان می­‌آید. چه از لحاظ ضرورتی که به سبب موقعیت تجاری و کار در بندرگاه‌، کارگران و به اصطلاح باربران را به این بندر می‌کشاند، و چه به ضرورت مرز آبی با کشورهای مجاور، مهاجرینی از روسیه، جمهوری آذربایجان و قزاقستان را در خود پناه می‌دهد.

در جریان جنگ جهانی دوم و بر طبق قرارداد اولیه متفقین با ایران که قرار بود فقط سربازان آنها وارد ایران شوند، اسرا و آوارگان جنگی زیادی از اردوگاه‌های مسکو وارد کشور شدند. در اوایل فروردین ۱۳۲۱ چهار کشتی روسی با ۲۹۰۰ سرباز و مهاجر در بندرانزلی پهلو می­‌گیرد که این تعداد یک ماه بعد یعنی در اردیبهشت ۱۳۲۱ به ۱۳۰۰۰ نفر می‌رسد.

بندرانزلی مانند چند شهر دیگر ایران دچار چالش‌های بسیار برای تامین آذوقه، کارِ مهمانان ناخوانده، بیماری‌های همه­‌گیر که با ورود مهاجرین شدت گرفته می‌شود. اما این شهر همواره و در تمامی مراحل گذار تاریخی، آغوش خود را تمام و کمال برای پذیرش آوارگانی که از جنگ و اعدام و اردوگاه‌های کار اجباری گریخته­‌اند باز می‌گذارد.

حتی بعد از پایان یافتن جنگ شمار بسیاری از این آوارگان، از جمله مهاجرین لهستانی در بندرانزلی می­‌مانند. آمارها از دفن 639 نفر سرباز و مردم عادی در گورستان لهستانی‌­ها در شهر بندرانزلی خبر می­‌دهد. این هم­ نشینی مشترک با فرهنگ‌­های مختلف، بستر شهری را برای زیستی متفاوت آماده می­‌کند. تا آنجا که بعد از گذشت سالیان هم این موضوع در کنه وجود شهر و مردم آن باقی مانده است. تبادل فرهنگ، زبان و مذاهب مختلف به راحتی در شیوه مدرن شهرسازی، قابل بازبینی است.

(بیشتر بدانید: دهکده ساحلی بندرانزلی را چه کسی ساخته است؟)

۵. بلوار ساحلی شهر بندرانزلی، آمیختگی طبیعت و شهر

بلوار بندرانزلی مقابل بندرگاه، که از یک طرف به آب و از طرف دیگر به موازات خیابان سی‌متری قرار گرفته، از مکان‌های دیدنی شهر انزلی است. اساسا «بلوار» در هنر شهرسازی به عنوان یکی از المان­‌های مدرن شهری در کشورهای مختلف دنیا محسوب می‌شود.

بلوار ساحلی شهر انزلی به دلیل موقعیت منحصربفرد خود که در درازنای دریا و بندر کشیده شده، یکی از زیباترین‌ها در نوع خودش است. البته بیراه نیست که بگوییم با اندکی بازبینی و همگامی با زمانه خود می­‌توانست به مانند «بلوار نوسکیِ سن‌پترزبورگ» نقش‌­آفرینی کند.

با گذشت بیش از هشتاد سال از ساخت بلوار انزلی، کیفیات ادراکی و بصری، که در طراحی فضای شهری آن لحاظ شده به چشم می­‌خورد. ساخت هتل‌ها و تفرجگاه‌ها در حاشیه بلوارهای دنیا مرسوم است. و بلوار بندرانزلی نیز از این قاعده مستثنی نیست.

هنوز بقایای بلااستفاده از ساختمان هتل ایران، و بناهای سینما ایران و سینما شهرداری در بلوار ساحلی شهر بندرانزلی و ضلع مقابل بندرگاه به جا مانده است. ساختمان‌هایی که به جای از دست رفتن و بدون استفاده ماندن، باید هر یکی‌شان تبدیل به چندین و چند هتل و فروشگاه و کافه‌های مدرن شهری می‌شد که در تمام بلوارهای مشهور دنیا نیز وجود دارد.

اگرچه ساخت و سازهای بی‌برنامه، و غیر‌استاندارد، چه به لحاظ برخورداری از ظرفیت زیبایی و ترکیب آن با محیط و منطقه، و چه به لحاظ مهندسی ساخت، هیت تکیده بندر و بلوار را ژولیده‌تر کرده اما همچنان از جلوه‌ای به غایت زیبا برخوردارست. چه کسی می‌تواند بگوید زیبایی مفید نیست و تاثیر ندارد؟

با تمام این تفاسیر ،نگاه مترقی با عملکرد اثربخش عمرانی و درک عناصر زیبایی‌شناختی از ابتدا در طراحی شهریِ انزلی قویا بر هویت شهر، ساختار و ساکنینش تاثیرگذار بوده است. همین امر بندرانزلی را نخستین شهری می‌سازد که صاحب «شهرداری» یا همان «بلدیه» بوده است. یا نخستین شهر ایران که دارای پل­‌هایی متحرک است و سایر نخستین‌های دیگر برای شهر ساحلی کوچکی در شمال ایران.

(بیشتر بدانید: جاهای دیدنی بندرانزلی؛ در زمان سفر به انزلی از کجا دیدن کنیم؟)

۶. مفهوم مدرنیته در زندگی شهری ساکنان انزلی 

مردم جزوی از هویت شهرند و شهر اعتبار مردمی که در آن زیسته‌اند. در این نگاه است که شهر از معنای مرسوم محل سکونت دور می­‌شود و با مفاهیم دیگری دیده و سنجیده خواهد شد. شهر یک تجربه جمعی است که در این نگاه به آشنایی­ زدایی از مفهوم کلی خود دست می­‌زند.

شهر بدون برخورداری از مردمی که هم‌پای پیشرفت شهری، رو به جلو حرکت کرده­ و در این دگرگونی مشارکت داشته‌­اند، شهری تماما برخوردار از المان­‌های مدرنیته نخواهد بود. این دو، مردم و شهر یک کل مشترکند.

بندرانزلی باتوجه به پیشینه‌ای که در این مقاله از آن نام برده شد، یکی از معدود شهرهای ایران است که تجربه زیست مدرن در حاشیه بندرگاه را برایتان رقم خواهد زد. زیبایی طبیعت این شهر در کنار عناصر مدرن شهری، که بیش‌تر از سال‌های بیش از انقلاب در این شهر برجا مانده‌، زیست هنرمابانه‌ای را برای ساکنینش رقم خواهد زد.

همان که جین جیکوبز نویسنده و محقق مطالعات شهری در مقاله ای از شیوه طراحی شهری بر مبنای جایگزینی «زندگی» به جای «هنر» به سختی انتقاد می‌کند. و زیست هنری را بر سکونت صرف برتر و مقدم می داند. جیکوبز شهرها را به‌عنوان نظامی یکپارچه می‌دید که دارای منطق و پویایی خاص خودشان هستند و البته در طول زمان متناسب با نحوه‌ی استفاده از آن‌ها تغییر خواهند کرد.

در پایان می‌توانید برای مطالعه مقالات بیشتر در این خصوص به صفحه تاریخ جامع انزلی مراجعه کنید. برای آشنایی با بهترین محلات بندرانزلی کافی‌ست وارد بخش راهنمای محلات شوید. همچنین برای بررسی و تحقیق در خصوص خرید ملک در بندرانزلی می‌توانید با کارشناسان ما تماس بگیرید.

منابع:

• تاریخ جامع انزلی
•  معماری آنلاین
• آخرین بروزرسانی در تاریخ ۱ بهمن ۱۴۰۲